AUGUSTINI SERMO XII
TRACTATVS CONTRA MANICHEOS DE ID QVOD SCRIPTVM EST IN IOB [ET ECCE VENERVNT ANGELI IN CONSPECTVM DEI ET DIABOLVS IN MEDIO EORVM] ET CETERA ET ID QVOD IN EVANGELIO [BEATI QVI PVRO SVNT CORDE QVONIAM IPSI DEVM VIDEBVNT] in diuinis et sanctis ueteribus libris fraudulentissima fallacia Manicheos insidiari, iam uestrae prudentiae, dilectissimi fratres, satis probatum esse confidimus. offerimus tamen adhuc eorum dolos inspiciendos obtutibus cordis uestri, ut non solum eos quantum ad uos pertinet euitetis, sed etiam ut alios infirmos et diuinarum lectionum rudes, ut quisque uestrum potest, euitare atque contemnere doceatis. apud Iob scriptum est inquiunt [ecce uenerunt angeli in conspectum dei, et diabolus in medio eorum. et deus ait diabolo: unde uenis? qui respondens dixit: circuiens totum orbem adueni]. hic inquiunt demonstratur diabolum non solum uidisse deum, sed etiam locutum esse cum eo. in euangelio autem dicit: [beati qui puro sunt corde, quia ipsi deum uidebunt]. et iterum dicit: [ego sum ianua, nemo potest uenire ad patrem, nisi per me]. deinde adiungunt ratiocinationem, dicentes: si igitur hi soli qui sunt puro corde uident deum, quonam modo sordidissimo et immundissimo corde diabolus potuit uidere deum? aut qualiter per ianuam, hoc est, per Christum ingreditur? iterum apostolus inquiunt testatur et confirmat dicens, quod neque principes, neque potestates, neque uirtutes deum cognouerunt. calumnia quidem illorum his omnino uerbis huc usque proponitur, et re uera quaestio est prudenti discutienda Christiano. sed eam calumniam proponentium animus facit ut similiter imperitos ad sibi credendum a saluberrima scripturarum auctoritate detorqueant. sed primo ab istis uellem quaerere, ubi Adimantus apud apostolum legerit - nam talium calumniarum iste conscriptor est - uellem ergo diceret ubi legerit testantem apostolum et confirmantem, ut dicit, quod neque principes neque potestates neque uirtutes deum cognouerunt, cum dominus etiam hominum in se credentium dicat angelos quotidie uidere faciem patris. nisi forte illud quod Paulus apostolus ait: [sapientiam loquimur inter perfectos, sapientiam autem non huius saeculi, neque principum huius saeculi, qui euacuantur. sed loquimur dei sapientiam in mysterio, quae abscondita est, quam praefiniuit deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo principum huius saeculi cognouit. si enim cognouissent, numquam dominum gloriae crucifixissent]? si istum locum iste conscribere cogitabat, cur addidit potestates et uirtutes, quod non ibi dictum est, et detraxit, [huius saeculi], quod dictum est? sed utinam hoc errore potius quam malitia fecerit. uerumtamen etiam si hoc modo dixisset apostolus, numquid propterea diabolus uocem dei audire non potuit? scriptum est enim quod in conspectum dei uenerit; non scriptum est quod deum ipse conspexerit. principes enim huius saeculi aut superbi homines intelleguntur et uana pompa iactationis elati, aut ipse diabolus et angeli eius. nam principem uel magistratum huius saeculi eum dominus apertissime appellat, quia saeculi huius nomine peccatores intelleguntur, quorum spes nulla est nisi in hoc saeculo. sicut enim dicitur mala domus cum significantur habitatores eius, sic malum hoc saeculum dicimus cum eos significamus qui corde hoc saeculum inhabitant, hoc est, quorum conuersatio non est in caelis. [nostra enim], dicit apostolus, [conuersatio in caelis est]. diabolo autem seruiunt cuncta peccata, qui libero arbitrio princeps uoluit esse peccati: propterea princeps huius saeculi dicitur. quam regulam intellegentiae moneo cordibus infigatis. adiuuabit per hanc dominus ad multa scripturarum discutienda atque soluenda, de quibus illi laqueos inescant erroris sui. cum ergo scriptum non sit quod diabolus uiderit deum, sed tantum quod uenerit cum angelis in conspectum domini uocemque eius audierit, cur isti miseri de uisione dei calumniari scripturis et imperitos peruertere student? quapropter haec eorum propositio breuissima responsione superatur. quantalibet enim loquacitate perquirant quomodo uiderit diabolus deum, respondemus: non uidit diabolus deum. dicent: quomodo ergo cum eo locutus est? hic uero non a nobis sed a caecis hominibus conuincenda est caecitas cordis ipsorum. hi enim qui carnalibus oculis caeci sunt, quotidie loqui possunt cum his quos uidere non possunt. quomodo ergo uenit inquiunt in conspectum eius? quomodo caecus in conspectum uidentis, quem ipse non conspicit. et istae quidem similitudines, dilectissimi fratres, ideo dictae sint ut hominum carnalium refellatur improbitas, ut si fieri potest hoc modo repulsi ad discendi mansuetudinem pia corda conuertant. numquid enim deus continetur loco, quem praesentem habet omnes angelica et humana conscientia, non solum bonorum sed etiam malorum? uerum hoc interest, quod bonis conscientiis adest ut pater, malis ut iudex, quoniam scriptum est: [dominus interrogat iustum et impium]. item scriptum est: in cogitationibus impii interrogatio erit]. nec uehementius in auribus corporis deus, quam in secreto cogitationis interrogat, ubi solus audit, solus auditur. nonne etiam mali homines, si quando uerum loquuntur et non eis creditur, iurant et dicunt: testis est deus et uerissime dicunt? ubi quaeso testis est? in lingua, an in corde? in sono uocis, an in silentio conscientiae? unde autem plerumque stomachantur quia sibi non creditur, cum uerum se dicere nouerint, nisi quia cor suum nobis aperire non possunt ubi testis est deus? multi autem modi sunt, quibus nobiscum loquitur deus. loquitur aliquando per aliquod instrumentum, sicut per codicem diuinarum scripturarum. loquitur per aliquod elementum mundi, sicut per stellam magis locutus est. quid est enim locutio, nisi significatio uoluntatis? loquitur per sortem, sicut de Mathia in locum Iudae ordinando, locutus est. loquitur per animam humanam, sicut per prophetam. loquitur per angelum, sicut patriarcharum et prophetarum et apostolorum quibusdam locutum esse accipimus. loquitur per aliquam uocalem sonantemque creaturam, sicut de caelo uoces factas, cum oculis nullus uideretur, legimus et tenemus. ipsi denique homini, non extrinsecus per aures eius aut oculos, sed intus in animo non uno modo deus loquitur, sed aut in somnis, sicut Laban Syro ne Iacob seruum eius in aliquo laederet, et Pharaoni de septem annis opulentis totidemque sterilibus demonstratum est, aut spiritu hominis assumpto, quam Graeci ectasin uocant, sicut oranti Petro uas plenum similitudinibus crediturarum gentium uisum est summissum esse de caelo, aut in ipsa mente, cum quisque maiestatem uel uoluntatem intellegit, sicut ipse Petrus ex illa ipsa uisione, quid se uellet agere dominus apud seipsum cogitando cognouit. non enim hoc quisquam potest, nisi apud se intus sonante quodam tacito clamore ueritatis agnoscere. loquitur etiam deus in bonorum malorumque conscientia. nam et approbare quod bene facit et improbare quod peccat nemo recte potest, nisi ad eadem illa in silentio cordis uel laudante uel clamante uoce ueritatis. ueritas autem deus est: quae cum tam multis modis loquatur hominibus et bonis et malis - quamquam non omnes quibus tot modis loquitur possint eius substantiam naturamque conspicere - quis hominum potest coniciendo aut cogitando colligere, quot et quibus modis eadem ueritas loquatur angelis, siue bonis qui eius ineffabili specie et pulchritudine per mirabilem caritatem contemplando perfruuntur, siue malis qui deprauati per superbiam suam et ab ipsa ueritate in inferioribus ordinati possunt quibusdam latentibus modis uocem eius audire, quamuis faciem uidere non digni sint? quapropter, dilectissimi fratres, fideles dei et catholicae matris germanissimi filii, nemo uos decipiat uenenatis cibis, etiam si adhuc estis lacte nutriendi. perseueranter nunc ambulate per fidem ueritatis, ut certo et oportuno tempore ad speciem ueritatis eiusdem uenire possitis. sicut enim apostolus dicit: [hic manentes corpore, peregrinamur a domino; per fidem enim ambulamus, non per speciem]. ad speciem autem uisionis patris fides christiana perducit. unde dominus dicit: [nemo uenit ad patrem, nisi per me]. sine causa ergo isti quaerunt, quomodo diabolus ad deum potuit uenire per Christum. diabolus enim ad illam contemplationis beatitudinem non potest peruenire, quo eos qui puro sunt corde fides christiana perducit. nec ideo tamen diabolus uocem dei loquentis audire non potuit, sicut multi homines etiam qui non crediderunt Christo potuerunt uocem audire de caelo dicentis dei: [et clarificaui et clarificabo], cum dominus dixisset: [pater clarifica filium tuum]. quod autem scriptum est, diabolum uenisse in conspectum dei, non ideo scriptum est, quia quisquam potest aliquando conspectum dei fugere, cuius oculis cuncta subiecta sunt, et cui cordis cuiuslibet profunditas patet, sed quia in secreto creaturae acta sunt quae scriptura narrauit propterea scriptum est: [et ecce uenerunt angeli in conspectum dei], quamuis a conspectu dei numquam recedant. quocumque enim mittuntur, ibi quoque praesto est conspectus dei. sed ille proprie conspectus dei dicitur, quod humanus non potest penetrare conspectus, sicut sunt secreta conscientiae. propterea cum redarguimus mentientem, non eum dicimus in conspectu dei locutum, quia non hoc locutus est quod in animo eius conspicit deus, quo conspectum dirigere non potest homo. quia ergo haec tam latenter gesta sunt, ut indicari hominibus per scripturas sanctas nisi sancto spiritu reuelante non possent, in conspectum dei uentum esse, atque ibi gesta esse narrantur. quod autem diabolus in medio angelorum fuit, si bonos angelos intellegis, sic in medio eorum intellege diabolum sicut reus in medio apparitorum iudici audiendus adsistit. non enim scriptura declarat quales illi angeli fuerint. si autem in medio angelorum malorum, quid mirum est principem ac ducem turba ministrorum suorum esse circumdatum? si autem in conspectum dei quod dictum est sic accipias, ut illi ueniant in conspectum dei, qui non solum conspiciuntur ab eo sed etiam conspiciunt eum, sic intellegendum est in medio eorum fuisse diabolum, ut tamen deum quem ipsi uidebant ille non uiderit, ut etiam per aliquem sanctorum angelorum deus diabolo sit locutus. nec tamen in libro scriptum est, nisi: [dixit deus]. sicut etiam in negotiis publicis, quamquam pleraque per praeconem iudex loquatur, iudicis tamen nomen, cum gesta scribuntur, non etiam praeconis inseritur. sicut autem aliquis homo uisione prophetica indignus, potest tamen in medio prophetarum stare, ut tantum audiat quod per eos dicit dominus, nec tamen uideat quod illi uident, sic potuit et diabolus esse in medio sanctorum angelorum deum uidentium, per quos audiret uocem dei, quem uidere ipse non posset. et machinamenta quidem Manicheorum, quantum ad hanc quaestionem pertinet, multis modis soluta esse perspicitis, ut non iam putetis, carissimi fratres, uere diabolum sic locutum esse cum deo, ut etiam faciem ueritatis quam pura corda conspiciunt uidere potuerit, aut ad illam contemplationem beatitudinis uenerit, quo nemo nisi per dominum Iesum Christum uenire permittitur. sed tamen multum admiror hominum istorum impudentiam, qui de uisione substantiae diuinae calumniari nobis uolunt, et id quod scriptum non est de scripturis nostris mentiuntur, quod deum diabolus uiderit, et tantam hinc inuidiam conflare conantur, ut quisquis exhorruerit et indignum esse iudicauerit ut diabolus uiderit deum, penitus a diuinarum scripturarum auctoritate suspiciosa ignorantia non intellegens quod scriptum est auertatur, cum ipsi dominum nostrum Iesum Christum deum esse non negent, et sine assumptione humani corporis eum hominibus apparuisse confingant. quando ergo diabolus temptare ausus est dominum, cum eum uideret, quid uidebat? si corpus eius uidebat, habebat ergo dominus corpus, quod nolunt perditi confiteri. si autem corpus non habebat, ipsa diuina substantia diaboli oculis subiacebat. quam si non uident nisi qui puro sunt corde, sicut ex euangelio nobis ipsi commemorant, o importuna caecitas haereticorum! cur scripturas nostras, quod deum diabolus uiderit, mendaciter arguis, et negando corpus Christi, diuinam eius substantiam diaboli oculis publicare uelle conuinceris? an forte, sicut dicere solent, ita non habebat corpus humanum, ut se tamen quasi habere monstraret? quis ergo uerius et rectius sentit, insani, qui credit deum locutum esse cum diabolo, an qui credit deum non solum cum diabolo locutum, sed etiam diabolo esse mentitum? quosdam enim angelos humanis oculis apparuisse, scriptura commemorat. sed utique potestati eorum corpoream creaturam ita dominus subdidit, ut illis eam pro uoluntate coaptaret. unde et illi, quamuis non nati ex femina, uerum tamen corpus habuerunt, quod ex qualibet specie in quamlibet speciem pro sui ministerii atque officii ratione conuerterent, ex uera tamen in ueram. non enim et ipse dominus cum aquam conuertit in uinum, aut aquam falsam, aut uinum falsum fuisse possumus dicere. omne itaque corpus, cuius est natura et ordo mutabilis, ad nutum omnipotentissimi conditoris, in quascumque species fuerit commutatum, a ueritate tamen in suo genere non recedit, quoniam quacumque uarietate mutetur, et corpus tamen et uerum corpus esse non desinit. sed cum isti omnem naturam corpoream, non ab omnipotente conditore deo, sed a tenebrarum gente, nescio qua, esse confingant, quaerimus ab eis, dominus noster Iesus Christus unde corpus assumpserit. si enim nullum corpus eum assumpsisse dicunt, quid erat illud quod humanis atque corporeis oculis apparebat? aut enim mendacium fantasmatis erat, quod execrabile est credere; aut si ipsam diuinam substantiam suam nulla corporis assumptione humanis oculis eum demonstrasse contendunt et hanc etiam diabolus uidit, ubi est quod in ista quaestione calumniosa uoce proclamant: [beati qui puro sunt corde, quia ipsi deum uidebunt]? quod si forte dicunt, diuinam et propriam substantiam domini non talem esse apud patrem, qualem se in terris uoluit nullo assumpto corpore ostendere, quid aliud etiam nisi locis et temporibus esse mutabilem miseri crediderunt? non enim legere uolunt aut intellegere facile possunt quod per prophetam dicitur: [mutabis ea et mutabuntur; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient]. et quod diuinae in sapientiae litteris de ipsa sapientia scriptum est: [in seipsa manens innouat omnia]. secundum illorum autem sensum, si quis eis dicat: quid ergo miramini si et deus mutauit speciem diuinitatis suae, ut posset eum qui corde sordidissimo est diabolus intueri, sicut de Christo deo uobis uidetur? quid responsuri sunt nescio. quia et numquam dicere ausi sunt, patrem et filium nisi unius esse substantiae. et si alterius esse substantiae filium dicerent, posset eis responderi: unde igitur scitis, utrum cum patre an cum filio locutum esse diabolum uetus illa scriptura commemorat? deinde quaerimus: solem istum uidet diabolus, an non uidet? si uidet, quomodo ergo sol deus est, quem diabolus uidet? si non uidet, mali tamen eum homines uident, quomodo ergo deus est quem uident qui non puro sunt corde? aut si ut uideri posset etiam ipse mutatus est et non hoc est quod uidetur, quid si ergo uos aliud ostenditis et aliud estis, ut imitari etiam solem non tantum adorare possitis? et tamen si eos interroges, utrum commutabilis an incommutabilis sit diuina substantia, non possunt nisi incommutabilem dicere, non ratione docti sed pudore confusi. restat ergo, ut cogantur fateri, dominum nostrum Iesum Christum aliunde assumpsisse corpus, ut humanis oculis appareret. quod si fatentur, quaero unde assumpserit. si de hoc mundo dicunt, quaero ipsius mundi unde sit corpus? continuo mihi: de tenebrarum gente respondent. o mira dementia! cur ergo miseri in corpore saluatoris timetis uterum uirginis et gentem daemonum non timetis? nos quidem uniuersam naturam corporis ab omnipotente conditore deo esse profitemur. et propterea undecumque dominus noster assumeret corpus, de sua creatura utique assumeret. sed ex femina maluit. ad humanam quippe creaturam liberandam uenerat, quae per feminam lapsa est. unde utrumque sexum uolens in spem renouationis et reparationis adducere, uirilem in quo nasceretur, femineum per quem nasceretur, elegit. uos autem qui exhorrescitis casta uirginis uiscera, eligite, obsecro, unde dominus corpus assumeret. dicitis omne corpus gentis tenebrarum esse substantiam. eligite ergo, ut dixi, unde corpus filius dei deberet assumere. an perdidistis respondendi lucem, quia tenebrae uobis quocumque oculos conuerteritis occurrunt? sed caro mortalis inquiunt uidetur immundior. recitate eis apostolum: [omnia munda mundis]. et recitate in eos apostolum: [immundis autem et infidelibus, nihil est mundum, sed polluta sunt eorum et mens et conscientia]. si autem non dicunt immundior sed infirmior, consentimus plane. et ideo Christus est nostra firmitas, quia eum nostra non mutauit infirmitas. hic agnosco prophetae illam uocem: [mutabis ea et mutabuntur; tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient]. non solum enim non eum mutauit in deterius infirmitas carnis, sed ab eo in melius ipsa mutata est. sol iste corporeus, quem corpus non esse arbitrantur - usque adeo nec quid sit corpus, intellegunt, qui de spiritalibus disputationibus se fallaciter iactant - sol ergo iste corporeus, tantum quia caeleste corpus est, illuminat terram nec ab ea ipse obscuratur; siccat aquam, nec inde humectatur; soluit glaciem, nec inde frigescit; durat limum, nec inde mollescit. et dominus noster Iesus Christus uerbum patris, per quod facta sunt omnia, uirtus et sapientia dei, ubique praesens, ubique secretus, ubique totus, nusquam inclusus, pertendens a fine usque in finem fortiter et disponens omnia suauiter, timent infelices ne non potuerit sic hominem assumere ut uiuificaret mortalia nec ab eis mortificaretur, sanctificaret carnem nec inde pollueretur, dissolueret mortem nec inde ligaretur, mutaret in se hominem nec in hominem mutaretur? aliud ex alio disputare, propter quorumdam titubationem et periculosam infirmitatem fidei compulsi sumus. quod autem attinet ad propositam quaestionem, quamquam illa scriptura, de qua insidiari quam illuminari maluerant, deum a diabolo uisum esse, non probent, uideant tamen ipsi quomodo gens tenebrarum diuinam substantiam uidere potuerit, quando ante pugnam qua bonum et malum dicunt esse commixtum, nullum adhuc corpus diuina substantia, ut ab hoste suo uideri posset, assumpserat. ex quo cognoscant, frustra se catholicae fidei firmamenta uelle subuertere, cum suas fabulas ruinosas qualibuscumque responsionum destinis fulcire non possint.
| Augustine | Christian Latin | The Latin Library | The Classics Page |