PETRUS DE EBULO
LIBER AD HONOREM AUGUSTI SIVE DE REBUS SICULIS
<INCIPIT LIBER PRIMUS>
Incipit prima primi regis Siciliae particula
Dux ubi Roggerius, Guiscardi clara propago,
Iam fastidiret nomen habere ducis,
Altius aspirat. Qui, delegante Calisto,
Ungitur in regem. Rex nova regna facit.
Quem fera barbaries timuit, quem Nilus et omnis
Circulus oceani.
Rex ut regna suis subduxit plurima regnis,
Disposuit nomen perpetuare suum
Inclita cui peperit plures Albidia natos:
Occubuit tandem mater et orba suis.
Successit viduo post hanc Sibilia lecto:
Infelix sterilem clausit aborsa diem.
Sic erat in fatis, ut tercia nuberet uxor,
Per quam Romani cresceret orbis honor.
A magnis veniens natalibus orta Beatrix,
Concipit a sole, lux paritura, diem.
Virtutem virtus, docilem proba, casta pudicam,
Formosam peperit pulchra, beata piam.
Nascitur in lucem de ventre beata beato,
De Constantini nomine nomen habens.
Traditur Augusto coniux Constantia magno;
Lucius in nuptu pronuba causa fuit.
Lucius hos iungit, quos Celestinus inungit:
Lucidus hic unit, celicus ille sacrat.
Tertius in sexto digne requiescit uterque:
Sic notat Henricus sextus utrumque patrem.
Nominibus tantis utinam respondeat actus !
Adsint et meritis nomina digna suis !
Luceat in sanctis unus, celestiat alter,
A quibus Henricus munera bina capit.
Tercius antistes sacrat hanc, et tercius alter
Copulat, et patri tercia nupta tulit.
Non licuit quartam patri traducere nuptam,
Nam paritas numeri displicet ipsa Deo.
Particula II.: Obitus Wilelmi secundi formosi regis Sicilie
Post obitum, formose, tuum, que sceptra gubernet
Et regat, ex proprio sanguine prole cares.
Nec facis heredem, nec, qui succedat, adoptas:
Ex intestato debita solvis humo.
Quis novit secreta tue purissima mentis ?
Quod tua mens loquitur, mundus et ipse taces.
Certus eras certe, quoniam iustissimus heres
Expugnaturus regna parentis erat.
Nam satis est iurasse semel, te prole carente,
Quod tuus in genero sceptra teneret avus.
***
Iurat cum multis Archimatheus idem.
Post miseros morbos, post regis triste necesse,
Nocte sub oscura, sole latente, pluit.
Postquam dimisit rex, res pulcherrima, mundum,
Inglomerant sese prelia, preda, fames.
Furta, lues, pestes, lites, periuria, cedes
Infelix regnum diripuere sibi.
Sol hominum moritur, superi patiuntur eclipsim,
Anglica Sicilidem luna flet orba diem.
Solis ad occasum commotus eclipticat orbis,
Di flent, astra dolent, flet mare, plorat humus.
Particula III.: Lamentatio et luctus Panormi
Hactenus urbs felix, populo dotata trilingui,
Corde ruit, fluitat pectore, mente cadit:
Ore, manu, lacrimis clamant, clamoribus instant
Cum pueris iuvenes, cum iuniore senes;
Dives, inops, servus, liber, pius, impius, omnes
Exequias equo pondere regis agunt;
Cum viduis caste plorant, cum virgine nupte.
Quid moror in lacrimis ? Nil nisi questus erat!
Qui iacet in cunis, medio qui robore fretus
Et quibus est baculus tercia forma pedum,
Per loca, per vicos, per celsa palacia plorant.
Desiccat lacrimas nona peracta dies.
Tunc pater antistes fuit hec affatus ad omnes
Nec potuit lacrimans plurima verba loqui:
"Hactenus herrantes correximus, hactenus atros
Mens erat a stabulis pellere nostra lupos.
Hactenus ad caulas, nullo cogente, redibant
Vespere lacte graves opilionis oves.
Hactenus unguiferos bos herrans nulla leones,
Rostriferas aquilas nulla timebat avis.
Hactenus ibat ovans solus per opaca viator;
Hactenus insidiis nec locus ullus erat.
Hactenus in speculo poterat se quisque videre,
Quod mors infregit bustaque noctis habent.
Hactenus ardebant miseri candelabra regni:
Ipsa sub oscura flamma cinescit humo.
Mittite, quod properet Phebi soror et Iovis uxor,
Imperii cornu iungat utrumque sui."
Particula IV.: Adversa et diversa petentium voluntas
Post lacrimas, post exequias, post triste sepulchrum
Scismatis exoritur semen in urbe ducum.
In sua versa manus precordia sanguinis hausit
Urbs tantum, quantum nemo referre potest.
Postquam sacrilego fuit urbs saturata cruore,
A propria modicum cede quieta fuit.
Quisque sibi petit in regem, quem norat amicum:
Hic se maiorem querit, et ille parem;
Hic consanguineum querit, petit ille sodalem;
Hic humilem laudat, laudat et ille ferum.
Quisque sibi regem petit hunc, legit hunc, petit illum;
Non erat in voto mens pharisea pari.
Tancredum petit hic, comitem petit ille Rogerum:
Quod petit hic, negat hic; quod negat hic, petit hic.
Ambo duces equitum, rationis uterque magister;
Hic dator, ille tenax, hic brevis, ille gigas.
Intus at interea vicecancellarius ardet:
Ut sibi Tancredum gens petat, unus agit.
Hoc negat antistes, qui gualterizatur ubique,
Votaque Mathei curia tota negat.
Ille suis ceptis magis ac magis instat iniquis,
In votis animam dans nichil esse suam.
Vi, prece, promissis, trahit in sua vota rebelles,
Tendens multimodis recia plena dolis.
Pollicitis humiles, prece magnos, munere faustos
Vincit, et antistes simplicitate ruit.
Particula V.: Suasio vicecancellarii dissuadentis ad presulem Panormi
Sol erat occiduus; faciente crepuscula Phebo,
Venit Scariothis flens, ubi presul erat.
Sic ait: "Alme pater, lux regni, gloria cleri,
Utile consilium, pastor et urbis honor,
Pacis iter, rationis amor, constantia veri,
Respice consiliis regna relicta tuis.
Consule, ne pereant; vestro succurre roseto,
Ne Nothus aud Boreas, ne gravis urat yeps.
Elige, quis regnet! Quis erit?" - "Constancia regnet!
Sic lex exposcit, sic sua iura volunt." -
"Disce prius mores Augusti, disce furorem!
Teutonicam rabiem quis tolerare potest?
Parce tuis canis: pueri tibi more licebit
Discere barbaricos barbarizare sonos?"
"Ad solium regni comitem gerit Andria dignum! " -
"Set ius et mores et sua facta negant.
Absit, ut incestus regum mechetur in aula,
Absit, ut era ducum spargat aperta manus,
Absit, ut eveniens uxor de rege queratur,
Absit, ut alterius vindicet acta reus !
Aptus ad hoc Tancredus erit, de germine iusto,
Quem gens, quem populus, quem petit omnis homo.
Quamvis fama sibi, quamvis natura repugnet,
naturam redimat gracia, crimen honor.
Qui, quanto duce patre superbiat, hic quoque tanto
Ex merito matris mitior esse potest.
Non habet, ut timeas, dubium brevis unda profundum:
Quovis defertur remige parva ratis."
Talibus almi patris Matheus adulterat archam
Et legit ex tacito presulis ore fidem.
Particula VI.: Epistola ad Tancredum
Protinus accepta bigamus notat ista papiro;
Hec in nocturnis verba fuere notis:
"Hanc tibi Matheus mitto Tancrede salutem,
Quam, cito ni venias, qui ferat, alter erit:
Rumpe moras, venias comitatus utraque prole;
Prole recepturus regia sceptra, veni.
Rumpe moras, postpone fidem, dimitte maritam.
Ipse tibi scribo, qui tibi regna dabo.
Per me regnabis, per me tibi regna dabuntur;
Fac cito quod venias, nam mora sepe nocet.
Inceptis desiste tuis, irascimur illis;
Nam, sicut debes, non sapienter agis.
Cui facis heredi regnum iurare vel urbes ?
Quem legis heredem ? Cui tua regna paras ?
Absenti domino magnas inducitis urbes,
Ut iurent; aliis das, quod habere potes.
Nec te, si qua fides, nec te periuria tardent:
Gloria regnandi cuncta licere facit.
Andronicus si forte suo iuravit Alexi,
Ipse cruentato sceptra nepote tulit.
Heredem regni fidei maculare pudorem
Non puduit profugum sub Manuele senem.
Unum natorum" - si phas foret atque liceret! -
Debueras dure subdere sponte neci.
Ipse ego, triste pedes quotiens sinthoma perurit,
Non hominum dubito sanguinis esse reus."
Particula VII.: Spuriosa unctio regni
Nec mora, perlectis que miserat ille figuris,
Consuluit mentis triste cubile sue.
Stare pudet, properare timet, cor fluctuat intus.
Ut puer ascensum territus optat equi,
Et timet et gaudet, luit et ludit, modo sursum
Aspirat, modo se colligit inque manus.
Corporis exigui memori sub mente pudorem
Colligit et quatitur sicut arudo comes.
Tandem Siciliam gemina cum prole petentis
Obprobrium patris natus uterque tegit.
Fabarie cum prole comes descendit avite;
Illinc a multis plurima doctus abit.
Primo mane subit, vestem ferruginis instar
Induit: hic habitus signa doloris habet.
Heu heu, quanta die periuria fecit in illa,
Qua comes infelix unctus in urbe fuit!
O nova pompa doli, species nova fraudis inique,
Non dubitas nano tradere regna tuo ?
Ecce vetus monstrum, nature crimen aborsum;
Ecce coronatur simia, turpis homo !
Huc ades Allecto, tristis proclamet Herinis,
Exclament Satiri: semivir ecce venit.
Ne cadat obprobrium, Lachesis sua fila moretur;
Ludibrium mundi perpetuate, dies.
Quam bene conveniunt redimito cimbala mimo!
Ne quemquam lateat, erea plectra sonant.
Et quibus auditum sors aut natura negavit,
Ut videant, alto simia fertur equo.
Altera mellifluens paradisus, dulce Panormum,
Quam male compensas dampna priora tibi!
Quam male Scariothis redimit tua festa Matheus,
Qui titulos cauta polluit arte tuos !
Pro Iove semivirum, magno pro Cesare nanum
Suscipis in sceptrum!
Particula VIII.: Casus anathematizati et derisio nascentis
Debuit illa dies multo pice nigrior esse,
Qua miser adscendit, quo ruiturus erat.
Illa dies pereat nec commemoretur in anno,
In qua Tancredus regia sceptra tulit.
Illa dies pereat, semper noctescat abysso,
In qua Tancredus preredimitus abit.
O nimis infelix memorabilis unctio regni!
Uncxit abortivum que manus ausa virum?
Embrion infelix et detestabile monstrum,
Quam magis alta petis, tam graviora lues.
Corpore te geminas, brevis athome, semper in uno,
Nam puer a tergo vivis, ab ore senex.
Hoc ego dum dubia meditarer mente profundum,
Que res nature dimidiasset opus,
Egregius doctor et vir pietatis amicus
Explicuit causas talibus Urso michi:
Ut puer incipiat, opus est ut uterque resudet,
Ex quo perfectus nascitur orbe puer.
Non in Tancredo sementat uterque parentum,
Et, si sementent, non bene conveniunt.
Dux alter de stirpe ducum, de stegmate regum,
Altera de media stirpe creata fuit.
Naturam natura fugit: fornacis aborret
Gemma luem, nec humus nobilitate coit.
Evomit humorem tam vilis texta virilem:
Concipitur solo semine matris homo.
Quantum materies potuit pauperrima matris,
Contulit et modicum materiavit opus.
Hunc habuisse patrem credamus nomine, non re:
Rem trahit a matre dimidiatus homo.
Qui purgata solo bene culto semina mandant,
In lolium versos sepe queruntur agros.
Sepius infelix conceptum vacca iuvencum
Monstriferumque pecus mollis abortit ovis.
Particula IX.: Abortivi fallax iniquitas proscribit ascriptos
Ridiculum, natura, tuum: res, simia, turpis,
Regnat, abortivi corporis instar homo.
Qua ratione ? Sibi sacra convenit unctio regni,
Quem negat heredem non bene nupta parens ?
Que vis, que probitas potuit, que fama, quis ensis
Maiestativum promeruisse decus ?
Non sua semper amans, quotiens, qui nil dedit illi
Seu dedit et petiit, non minus hostis erat?
Moribus et vite pauper, nec fama repugnat,
Et modicas vires et breve corpus habet.
Ingenii vitemus opes et recia mentis,
In quibus egregios scimus obisse viros.
Cum foret ille tuus falso comes, Andria, captus,
Codoluit magnis rebus obesse fidem;
Quem periura fides, quem pacis fedus inique
Fallit, et oscuro carcere clausus obit.
Quam male credis aque trepidantia vela quiete,
Quas hodie Zephirus, cras aget Eurus aquas !
Heu ubi tanta iacet saturate copia mense,
Que numeri nulla lege coacta fuit!
Heu ubi tanta iacet maturi forma gigantis,
Iusticie rector!
Prodigus in dando vix vix retributa recepit,
Prevenit meritum semper aperta manus.
Hunc aliosque viros fallax intoxicat anguis,
In quibus apparet Cesaris esse fides.
P<articula> X.:Imperialis unctio
Serta recepturus cum Cesar venit in urbem,
Exultat pompis inclita Roma novis.
Ad Petri devenit eques venerabile templum,
Quo pater antistes preredimitus erat.
Balsama, thus, aloe, miristica, cinnama, nardus,
Regibus assuetus ambra modestus odor,
Per vicos, per tecta fragrant redolentque per urbem,
Thuris aromatici spirat ubique rogus.
Vestit odora viam mirtus sociata diathis,
Luxuriant croceis lilia iuncta rosis.
Prima domus templi bisso vestitur et ostro,
Stellificat tedis cerea flamma suis.
At domus interior, ubi mensa coruscat et agnus,
Purpurat aurato, res operosa, loco.
A vice, Petre, tua pius introducitur heros:
Inclitus, altaris sistitur ante gradus.
Primo papa manus sacrat ambas crismate sacro,
Ut testamentum victor utrumque gerat.
Brachia sanctificans, scapulas et pectus inungens:
"In Christum domini te deus unxit", ait.
Post hec imperii correptum tradidit ensem,
Quem Petrus abscissa iussus ab aure tulit.
Ensis utrimque potens, templi defensor et orbis,
Hinc regit ecclesiam, corrigit inde solum.
Iura potestatis, pondus pietatis et equi,
Signat in Augusta tradita virga manu.
Anulus ecclesie, regnorum nobilis arra,
Offertur digitis, Octaviane, tuis.
Quam geris aurate, Cesar, diadema thiare,
Signat apostolicas participare vices.
Post hec cantatis ad castra revertitur ymnis,
Mandat, in Apuliam quisque quod ire paret.
Particula XI.: Regni legatio
Suscipit interea legatos scripta ferentes,
Quos proceres regni, quos docuere duces.
Primus magnanimus scripsit comes ille Rogerus,
Scripserat infelix semivir ipse comes.
Scripsit Consanus, patrio comes ore venustus,
Scripsit Molisius, inclitus ille comes.
Scripsit Tricarici comes et comes ille Gravini,
Scripsit cum triplici prole Philippus idem.
Et gemini fratres magni scripsere Lupini,
Scripsit et antistes hoc Capuanus idem.
Scripsit et antistes, dominorum gemma Panormi,
Scripserat et presul Bartholomeus idem.
Scripsit cum multis pius archilevita Salerni,
Cuius pura fides purior igne manet.
Particula XII.:Primus imperatoris ingressus in regna Sicilie
En movet imperium mundi fortissimus heros,
Et venit armata nobilitate ducum.
Non patitur falso laniari principe regnum,
Quod sibi per patrios iura dedere gradus.
Hoc avus, hoc proavus quandoque dedere tributis,
Que pater a Siculis regibus ipse tulit.
Si numerare velis genitos a Cesare magno,
In medio Carolus fulminat orbe tuus.
Nec minor est Fredericus eo, qui duxit ab illo
Et genus et septrum, nomen et esse tuum.
Cuncta sibi, quecunque vides, servire coegit:
Vicit in hoc Carulos, fortior hasta, suos.
Quantum laudis habet mundus quantumve triumphi,
Fama minus titulis asserit esse suis.
In modicum reputans tandem pro viribus orbem,
In Domino voluit spe meliore frui.
Alter in hoc Moyses, aliam populosus Egyptum
Deserit, ut redimat regna domumque dei.
Iam sua vota videns inter sua gaudia, Christo
Migrat et eternis militat albus equis.
Plena postestatis fastidit ymago triumphos;
Est satis ex omni parte videre suum.
Ex hoc, ex aliis verus dinosceris heres,
Nam tua Pipinis gloria maior erit.
Augustos imitare tuos, defende tuum ius,
Coniugis et magni iura tuere patris.
Tam tua quam soceri limes conterminet unus,
Nam ius consortis in tua iura cadit.
Particula XIII.: Castrorum inclinatur proceritas
Castra movens Cesar Montis volat arva Casini,
In quo Rofridus, cura fidelis, erat.
Cum grege, cum populo fecit, quod debuit abbas:
Sola refrenavit Cesaris arma fides.
Quando capta est per vim Rocca de Archis
Subditur inperio nota vi gloria castri,
Quo dux a misero rege Burellus erat.
Exemplum cuius quam plurima castra sequuntur,
Archis enim 'princeps' nomen et esse gerit.
Quam castigato natura creavit acervo,
Hostes non recipit, saxa nec arma timet.
Quando Capuanus antistes gaudens Augustum recepit
I, Capuane pater, nec te consulta morentur;
Armos quadrupedis calcar utrumque cavet.
Quem tua spectabant suspiria, vota petebant,
Ecce venit dominus, quem tua vota petunt.
Assigna populos aquilis victricibus, orna
Menia, quod doleas, ne furor ensis agat.
Postpositura fidem tua gens, sanctissime presul,
Suscipit ancipiti corde salutis opem.
Particula XIV.: Urbs Neapolis obsessa resistit
Ut mare spumescit subito, nubescit ut aer,
Obsidet ut quercum multa columba brevem,
Sic tua, Parthenope, confinia Cesar obumbrat,
Et, nisi pugnassent munera, victa fores.
Iussit ut a dextris Cesar tentoria figi,
Circuit in celeri menia celsus equo.
Sat premunitam gaudens circumspicit urbem
Menibus et vallo, turribus atque viris.
Machina construitur, celsis se menibus equans
Porrigit ad lapides brachia longa graves.
Ex hac Colonii pugnant, hac parte Boemi,
Hac dux Spoleti menia temptat eques.
Ex hac turma virum plenis succinta pharetris
Pugnat, et hac equitum plurima tela micant.
Hic notat in muro, sinuato cominus arcu,
Mussantem cupidum bella videre virum;
Hic alium fantem convicia plura minantem
Colligit et medio corrigit ore minas.
Unus erat, qui saxa suos iactabat in hostes;
Vocibus insultans, talia verba dabat:
"Iam sine cesarie vel iam sine Cesare facti,
Vix alacer de tot milibus unus erit.
Noster si qua potest Augustus, more leonis
Augustum vestrum tondet et eius oves."
Hunc aliquis fantem baliste cornua flectens
Percutit, et summa lapsus ab arce ruit.
Particula XV.: Comitis percussio et Salerni exaudita petitio
Cum comes egregius, Tancredi gloria spesque,
Cesaris invicti cernere castra velit,
Se tegit electis et menia scandit in armis,
Illudensque viris, ars quibus arcus erat.
Quem quis percipiens liceum plicat auribus arcum
Lapsaque per medias arsit arundo genas.
Ut fragor antique nemus ylicis implet et auras,
Turbine que rapido vulsa vel icta ruit,
Sic a strage tua, comes, omnis murmurat etas,
Et rex ille tuus de breve fit brevior.
At miser antistes comitis succingitur ense,
Polluit oblita religione manus.
Pars rate tuta vagans lunatos explicat arcus,
Per mare quos sequitur nante Boemus equo.
Supplicat interea preciose nuncius urbis,
Exponens iuvenum pectora, vota senum,
Corda puellarum, mentes et gaudia matrum,
Et quicquid voti mens puerilis habet.
Sic ait archoticon: "Veniens tua nobilis uxor
Sublimis sedeat patris in urbe sui.
Hic victor fera bella geras; tua nupta Salerni
Gaudeat et dubiam servet in urbe fidem.
Nam si bella placent, non desunt prelia longe:
Hen turris maior bella diurna movet;
Est prope non longe Iufonis inutile castrum,
In quo furtivi militis arma latent.
Est prope dulce solum, nobis satis utile semper,
Ebolus, aspirans, quod petit urbis honor.
Est prope Campanie castrum, specus immo latronum,
Quod gravat Eboleam sepe latenter humum."
Hec ubi legatus fert coram principe mundi,
Magnanimis princeps: "Quod petis", inquit, "erit."
Protinus almipater Capuane sedulus urbis,
Suscipit a domino talia iussa suo:
"I, bone namque pater, mentis pars maxima nostre,
Facturus semper, quod mea nupta velit."
Hec ubi legatus notat impetrata Salerni,
Sollempnem peragunt gaudia plena diem.
Exiit edictum dominam cras esse futuram,
Cuius in adventum se sibi quisque parat.
Particula XVI.: Augustalis ingressus in urbem
Sol ubi sydereas ammovit crastinus umbras,
Urbs ruit et domine plaudit osanna sue.
Trinacriis pars fertur equis, qui flore fruuntur
Oris et etatis, pars sedet acta rotis.
Ipsa puellaris vittis insignis et auro,
Occurrit cultu turba superba suo.
Mollis et insolitus gressus fastidit arenam,
Tardat arenosum litus et unda pedes.
Cinnama, thus, aloe, nardus, rosa, lilia, mirtus
Inflamant nares, aera mutat odor.
Tantus odor nares nardinus inebriat afflans,
Quod nova perfundi balsama quisque ferat.
Iunonem spectare suam quis tardat in urbe?
Cesaris in laudes cantica nemo silet.
Ut modulantur aves foliis in vere renatis
Post noctes yemis, post grave tempus aque,
Non aliter verno venienti plauditur ore;
Testantur pariter: luminis ecce dies !
Ingreditur patrias tandem Constancia sedes,
Que Tancridinam sentit in urbe fidem.
Quam plures tacita collecti voce susurrant,
Inter se referunt omina versa ducum.
Mons fugit a castro, quantum volat acta sagitta
Et quantum lapides mittere funda potest.
Hunc super ascendunt, fit machina, pugna vicissim
Contrahitur, variant mutua bella vices.
Hinc fera tela volant, fluviales inde lapillos
Funda iacit, lassant iactaque saxa manus;
Et modo tentantes mixtim prope menia pugnant,
Pugnando miscent tela manusque sonos.
Ut canis intcr apros furit, e quibus eligit unum,
Ut rapit accipiter, quam legit inter aves,
Non aliter nostri vellunt ex hostibus unum;
Commixto rapiunt ordine sepe duos.
P<articula> XVII.: Legatorum exquisicio et principis infirmitas
Principis interea veniens legatus in urbem,
Eligit e multa nobilitate viros,
Quos ad Neapolim mittit, qui multa timentes
Expediunt dubia mente laboris iter.
Inter quos fuit Alfanides cognomine Princeps,
Aldrisius, populi publica lingua sui,
Libraque iudicii Romoaldus; cetera turba,
Quid velit, auguriant, nescia causa vie.
Principis ut veniunt ad castra, magalia circum
Herrant, mirantes agmen et arma ducum.
Exquirunt spectare suum per castra tonantem,
Nec datur accessus, dux ubi magnus erat.
Attamen ingreditur, quem gens cognominat Archos;
Exclusis sociis, quem petit, unus adit.
Ut videt Augustum magnis a febribus actum
Lentaque purpureo menbra iacere thoro,
Tum color et species, tum sanguis ab ore recessit,
Tristis et exaguis procidit ante thorum.
Ut gravis e sopno cum mater in ubere natum
Invenit exanimem, territa mente caret,
Sic ruit in gemitum lacrimabilis archilevita,
Certans pro tanto principe velle mori.
Tunc pius Augustus, quamvis grave corpus haberet,
Conatur tenui taliter ore loqui:
"Parce tuis oculis, fidissima cura Salerni,
Sum bene, ne timeas, tercia febris abest.
Fer sub veste manum, pulsum perpende quietum,
Spes est de vita, quod mea menbra madent".
Plurima cum vellet, sopor est furatus ocellos,
Hinc rapit intuitus, surripit inde loqui.
Artis ypocratice servans mandata Girardus
Attente famulis ora tenere iubet.
Nature servabat opus studiosus amicum,
Nam sopor et sudor signa salutis erant.
Exiit ad socios tandem pius archilevita,
Conantur lacrime non minus ore loqui.
Alter in alterius iactabant lumina vultus,
Miscentes lacrimas, mutua verba dabant.
Particula XVIII.:Exeundi prohibitio
Cereus ille comes sociis munitus et auro
Mandat, ut educat nullus ab urbe pedem.
Sic ait: "In densis latitans philomena rubetis
Non timet adverso mitis ab ungue capi.
Cum domino mundi quis enim contendere bello
Ausus erit, vel quis obviet ense pari ?
Si placet, o cives, meliori mente fruamur:
Pro nobis aurum pugnet et arma ferat." - (Nicolaus:)
"Si sapitis cives, comes exeat, instet in armis:
Laus est pro domino succubuisse suo.
Parcite parcendis, electis parcite vestris,
Quisque, suas vires, noverit, unde timet;
Robore forte caret medio, quam cernitis, arbor:
Sub vacuo spirat cortice nulla fides.
Pronior ad casum, quanto procerior arbor,
In quam ventus agit, fulminat ipse deus."
Quid Nicolaus agit, puer actu, nomine presul?
Quid nisi femineas abluit ipse genas ?
Credite pastori pecudes, pecudes, alieno,
Tam male qui proprium curat ovile suum !
Quid facis, o Cesar? Quid frustra menia temptas ?
Obnebulant socios regia dona tuos,
Qui falso remeare rogant, ne morbus in artus
Fortius insurgat, qui grave reddat iter.
P<articula> XIX.: Imperialis ab obsidione regressus
Ut videt ere duces saturatos Cesar et aurum
Eructare suos, mens subit ista loqui:
"Qui fluvios nostros dudum siccastis Yberos,
In fontes Siculos mergitis omne caput.
Equor adhuc superest, licet inpotabile, vobis,
Nec mare, quod saturet vos, nec abyssus habet. "
Nec mora comperta tunc Cesar fraude suorum
Arripit a tritea febre coactus iter.
O quantum pene quantumve timoris in omnes
Sollicitans animos intulit illa dies!
Ut coadunat oves timor a pastore relictas,
Quas canis exclusit solus ab ore lupi,
Non aliter, quos imperii pia gratia fovit,
Hic flet, et ille dolet: regnat ubique metus.
Quid tibi tunc animi, que mens fuit, archilevita,
Cum recipis vetitum posse videre Iovem,
Et tamen evelli subito temtoria cernis!
Nox erat et castris nec fragor ullus erat.
Funes comburi, testudinis ossa cremari
Cernis et auxilium Palladis omne rui.
Ut quatit aura novas resecande messis aristas,
Ut movet equoreas Eolus asper aquas,
Sic sic Alfanides patrii cognominis heres
Et sine spe reditus et sine mente tremit.
Tunc dolor et lacrime singultibus ora fatigant,
Tunc mens Socratici pectoris omnis hebet.
Anxius ignorat, quid agat. Responsa referre
Ulla times ? Labor est Itala castra sequi.
Quem non matris amor nec presens gloria rerum
Nec fratrum pietas nec grave vicit iter,
Imperium sequitur, subit alta mente labores.
***
At Tancridini redeunt, rumoribus implent
Urbem, de magno principe falsa ferunt:
Hic: "Obit!", ille: "Obiit!", "Calet!" hic, "Frigescit!" et ille
Asserit; incerto fluctuat ore fides.
P<articula> XX.:Fidei oblita religio
Ut rude murmur apum fumoso murmurat antro,
Sic novus orbanda rumor in urbe sonat.
Hic tres, hac septem, bis sex ibi, quattuor illic
Conveniunt, tenui murmure plura loqui.
Consilio stimulata malo gens seva Salerni
Peccatum redimit crimine, fraude dolum.
Obsequium prestare putant periuria regi,
Tancredum curant pacificare sibi.
Ast ubi circumdant inmensa palacia regum,
Que Terracina nomen habere ferunt,
Exclamant: "Quid agis, Constancia ? Stamina pensas ?
Fila trahis ? Quid agis ? An data pensa legis ?
Cesar abest. Nos certe et te, miseranda, fefellit!
Quem nimis ardebas, dic, ubi Cesar abit ?
Quem tociens fausto iactabas ore potentem,
Dic, ubi bella gerit, qui sine crine iacet ?
Felix Parthenope, que nec te sola recepit!
Urbs pro te, quod te viderit, ista ruet.
Te vir dimisit. Non vir set apostolus egit:
Hostia pro nobis predaque dulcis eris."
In dominam iaciunt furibunde spicula lingue
Saxaque cum multis associata minis.
Quicquid funda potest, quicquid balistra vel arcus,
Nititur in dominam!
Ut cornix aquila strepitat quam plurima visa,
Quam fore noctivolem garrula credit avem -
Unguibus et rostris furit et movet aera pennis
Inque modum fabri flamina versat avis,
Hic ferit, ille salit, saliens sequiturque cadentem,
Versat <ut> inverso malleus ere vices -,
Sic furit in dominam gens ancillanda potentem,
Vertitur in lolium triste cremanda seges.
P<articula> XXI.: Imperialis populo resistenti loquutio
Ex hinc Teutonicus verbis respondet et armis:
Ospes in ignota dimicat orbe fides!
Illa tamen constans, ut erat de nomine constans,
Et quia famosi Cesaris uxor erat,
Hostes alloquitur audacter ab ore fenestre.
Sic ait: "Audite, quid mea verba velint.
Saltim dum loquimur, compescite tela manusque.
Pauca loquar, multo pondere verba tamen.
Gens magne fidei, rationis summa probate,
Que sim, que fuerim, nostis, et inde queror.
Cesar abit vel obit, vobis ut dicitur; ergo,
Si placet, exul eam Cesaris orba mei.
Ad mentem revocate fidem, cohibete furorem,
Nec vos seducant littera, verba, sonus.
Nec quociens resonant in nube tonitrua celi,
Emisso tociens fulminat igne deus.
Si presul scripsit, tamen, ut reor, irrita scripsit.
Hic patrie fraudis curat et artis opus,
Hic trahit in species scelerum genus omne malorum;
Quod patris ora vomunt, filius haurit idem.
Credite pastori profugo, qui natus ab ydra
Ut coluber nunquam degenerare potest;
Est igitur virtus quandoque resistere verbis
Et dare pro fidei pondere menbra neci.
Si pugnare licet, superest michi miles et aurum:
In propriam redeat, consulo, quisque domum.
Est michi Corradus Capue, Dipoldus in Archi:
Hic pars milicie, dux erit ille ducum.
Darius Eboleos, ut ait michi nuncius, agros
Hac cremat, hac radit ille Thetinus oves.
Gens pure fidei mediis exquirit in armis
Velle meum, pro me sponte parata mori;
Nec sine velle meo, multo licet hoste cohacta,
Ad Tancridinum vult repedare scelus.
Huius ad exemplum, cives, concurrite gentis,
Que sit in Ebolea, discite, gente fides.
Ebole, ni peream, memori tibi lance rependam,
Pectoris affectus, que meruere boni."
Durus ad hec populus truculentior aspide factus
Acrius insurgit.
Particula XXII.: Augustalis oratio pro vindicta
Illa, genu flexo, pansis ad sidera palmis,
Plenaque singultu fletibus uda suis,
Sic orans loquitur, clausis hinc inde fenestris,
- Fecerat ambiguam clausa fenestra diem -:
"Alfa deus, deus O, mundi moderator et auctor,
Ex hiis vindictam, supplico, sume dolis.
Alfa deus, deus O, liquide scrutator abyssi,
In me periuras contine, queso, manus.
Alfa deus, deus O, stellati rector Olimpi,
Pena malignates puniat alta viros.
Alfa deus, deus O, iuris servator et equi,
Iam tua conflictus vindicet ira meos.
Alfa deus, deus O, terre fundator amicte,
In me pugnantes ferrea flamma voret.
Alfa deus, deus O, rerum deus omnicreator,
Supplicis ancille respice, queso, preces.
Iram congemines, acuas penamque furorem
Accendas, tumidos comprime, perde feros,
Contine fastosos, instantes perde superbos,
Da pacem, gladios divide, scinde manus.
Arma cadant, arcusque teras, balistra cremetur.
Rumpe polum, specta, collige, scribe, nota.
Hos notet exilium, scribat proscriptio, plures
Obprobrium signet.
Rumpe polum, transmitte virum romphea geretem,
Eruat ancillam, dissipet ora canum.
Alfa deus, deus O, genitor, genitura creatrix,
Quod precor, acceptes, Alfa deus, deus O."
P<articula> XXIII.: Oratio salutaris
"Ex oriente deus, Augusti dirige gressus,
Ut meus hinc Cesar te duce sospes eat.
Ex oriente deus, conserva Cesaris actus,
Ille tuus Raphael preparet eius iter.
Ex oriente deus, Romanum protege solem,
Ut repetat patriam sospite mente suam.
Ex oriente deus, custodi nuper euntem,
Quo tibi pro magno munere vota feram.
Ex oriente deus, dulcem comitare maritum,
Emolli duros, saxea colla doma.
Ex oriente deus, tumidos tere, perde superbos,
Coniugis angelicum fac redeuntis iter.
Ex oriente deus, qui regnas in tribus unus,
Redde virum famule, que perit absque viro.
Cui mare, cui tellus, cui celum vivit et ether,
Vir meus inter tot dona superstes eat.
Si pereo, per eum pereo, quia Cesare vivo
Triste nichil patiar, dum modo capta ferar."
Proditor interea Gisualdi venit Elias,
Exhonerans famulas sera podagra manus:
Sanguine non hominum didicit lenire dolorem
Nec sapit antidotum, seve Mathee, tuum.
Qui, videt ut dominam, quasi gallicus ore rotundo
Fatur, et in domina, glis satur, exta vomit:
"Heia, si qua potes, nostris virtutibus insta!
Eia, si qua potes bella movere, move !
Qui cupit omne, quod est, et parti cedere nescit,
Amittet totum.
Sic tibi, dum velles totum, quod volvitur evo,
Contigit, et regno pro breviore cadis.
Est opus, ut venias merito captiva Panormum;
Sic populus, sic rex: hic petit, ille iubet."
<Particula> XXIV.: Domine coacta descensio
At domine vultus, pallescere nescius unquam,
Inmodicum pallens, lumina crispat humo.
Nec mora pallor abit: proprii rediere colores.
Simplicibus ludunt lilia simpla rosis,
Ut tenuis quandoque diem denigrat amictus
Et subito, lapsa nube, diescit humus.
Pauca quidem loquitur: "Veniam, Tancrede, Panormum
Et veniam, veniam non aditura tuam."
Protinus obiecit pactum: "Gens annuat", inquit,
"Ut meus hinc salvo pectore miles eat."
Instanti populo placuit sententia talis,
Nec mens in tantis omnibus una fuit.
Nam Tancridini celebres nova sabbata libant,
Non minus inde dolent, archilevita, tui.
Exultant illi munus meruisse triumphi,
Qui titulum tante prodicionis habent.
Guilelmus de Pistilio, vir doctus in armis,
Maluit exilium quam temerare fidem.
Iamque parata ratis, centeno remige tuta,
Accelerat, Zephirus dum mare lentus agit.
O nova consilii species ! Prudentia maior!
Induit auratos ut nova nupta sinus,
Induit artiferos preciose vestis amictus,
Ornat et inpiguat pondere et arte comas!
Aurorant in veste rose nec aromata desunt,
Forma teres Phebi pendet ab aure dies.
Pectoris in medio coeunt se cornua lune;
Ars lapidum vario sidere ditat opus.
Coniugis amplexus tanquam visura novellos
Fausta venit, navem scandit et illa volat.
<Particula> XXV.: <Domine adventus et loquutio ad Tancredum>
Et modo vela tument, modo brachia iacta resudant,
Attenuat ceptam remus et aura viam.
Suspectas, Palinure, tuas ratis effugit undas,
Nam nova trans vires preda fatigat aquas.
Iam presentit aquas dubia vertigine motas,
Quas vomit et subito gutture Scilla rapit.
Iam ratis, infide metuens vada ceca Caribdis,
Exercet vires remige, voce, manu.
Messanam veniunt, ubi rex et curia tota
Sperabant facilem, re perhibente, fugam.
A rate descendens, ylari Constantia vultu
Obvia Tancredo triste repensat ave.
Tandem suspirans Auguste frigidus inquit:
"Non tibi tocius sufficit orbis honor.
Quid mea regna petis ? Deus est, qui iudicat equum,
In se sperantis vindicat acta viri.
Te tua fata michi turbantem regna dederunt,
Hinc tuus egroto corpore Cesar abit."
Iulia respondit: "Quod ais, Tancrede, recordor:
Ut michi, retrogradum iam tibi sidus erit.
Quidquid fata volunt, stat inevitabile semper,
Per varias vario curritur axe vices.
Non tua regna peto, set patris iura requiro.
An tu Rogerii filius ? Absit! Ego
Heres regis, ego matris iustissima proles;
Lex patris et matris dat michi, quicquid habes.
Regna tenes <patris> tamen, usurpata set illa;
Vivit, inexperta qui petat ense suo.
Que leges, que iura tibi mea regna dederunt?
Nam Lichium vobis gratia sola dedit."
Post hec in talamos patrios se leta recepit,
Italicos mores inperiosa gerens.
<Particula> XXVI.: <Tancredus futura cogitans lacrimatur>
Ut videt Augustam Tancredus, gaudia vultu
Pro populo simulans, pectore tristis erat.
Ingreditur thalamum, foribus post terga reductis,
Precipitans humili frigida menbra thoro.
At genus incertum, sexus iniuria nostri,
Talia Tancredum verba dedisse ferunt:
"Eu michi, quis poterit contendere Cesaris armis ?
Hactenus Augusti mitior ira fuit.
Nec me turrite celsis in montibus urbes
Nec me defendent oppida iuncta polo.
Non opus est bello, quia me fortuna reliquit,
Iam vires miserum destituere senem.
Mille meos equites ex augustalibus unus
Vincit et unius lancea mille fugat.
Unus Rombaldus regnum michi cum tribus aufert,
In Diopuldeo nomine terra tremit.
Experiar superos: si forte videbor in armis,
Nostram Dipuldus non lacerabit humum.
Absit, ut experiar Dipuldi nomen et arma,
Nec videant oculos lumina nostra suos.
Est michi congnatus, procera gigantis ymago,
Sat probus et fortis, set nimis arma timet.
Sunt michi non pauci, quos res michi fecit amicos.
Si res defuerit, denique nullus erit.
Felix argentum, set eo felicius aurum,
Nam ius a superis, a Iove numen emit.
Eu, si forte cadet salientis vena metalli,
Quis michi, quis puero causa salutis erit?
Sex sumus, inbelles: ego, nate, filius, uxor;
Infelix pelago turba relicta sumus."
<Particula XXVII.: Corradus obsessus suos alloquitur>
Urbs antiqua, suis uberrima denique campis,
Mater opum, felix presule, plena viris.
Ubere luxuriat tellus, atumnus habundat,
Vite maritatur populus, amnis amans.
Ordine dispositas eadem complectitur ulmos,
Incola fastidit, quod fluit uva merum.
Ter sata, ter seritur, tria dat responsa colono,
Ter sub sole novo semina pensat humus.
Urbem, quam loquimur, comes obsidione coartat,
Que sola potuit proditione capi.
Hanc ubi Corradus vi defensare fatigat,
Dicitur his verbis ammonuisse suos:
"Qui mecum, proceres, gelido venistis ab axe,
Cernite, quid populus, quid locus iste velit.
Et locus et populus nostro diffidit amori,
In nos astiferas cernitis esse manus.
Quisque suum nudo pugnet caput ense tueri,
Nec prece nec pretio gens facit ista pium.
Libertas est Marte mori, servire malignum:
Nobis vita mori, vivere pena datur.
Hinc Augustus abest, Augustaque capta tenetur:
Quid superest nobis ? Restat in ense salus.
Spes est nulla fuge, quia nos foris obsidet hostis,
Intus adest hostis, nec domus hoste caret.
Sicut aper ferus a canibus circumdatus, unco
Dente furens, multos ultus, ab hoste cadit,
Sic vestrum, si forte cadat, sit nullus inultus,
Victorem victi penituisse iuvet."
Exhinc ad cives ita paucis explicat ore:
"Vos, precor, ospitibus non temerate fidem.
Augusto servate fidem. Si forte, quod absit,
Tancredum vestrum sanctificare placet,
Nos hinc incolumes obnixius ire rogamus;
Non hic a longo venimus orbe mori.
Augustus si noster abest trans climata mundi,
Ipsum prolixas nostis habere manus."
Actenus arrecta varium bibit aure tumultum
Et stupet et memor est se superesse virum.
Ut cum mella volunt examina rapta tueri,
Indiscreta volant, sollicitata fremunt,
Sic in Teutonicos urbs pene tumultuat omnis,
Regem polluto nominat ore suum.
Nonnisi Tancredum clamans se noscere regem,
Preponit monstrum tam breve stulta Iovi.
<Particula XXVIII.:Comitis Riccardi proditio et Corradi deditio>
Interea comes ante fores preludit in armis,
Sinones multos novit in urbe viros.
Hen, subito patuere fores, foris obice fracto,
Fit civile nephas, fit populare scelus.
Exter ab ignoto cadit, ospes ab ospite falso.
Hic latus ense cavat, demetit ille caput.
Loricam lorica premit, furit ensis in ensem,
In clipeos clipei, cassis in era ruit.
A galeis galee fumascunt, ensibus enses,
Tela vomunt flammas iactaque fulgur agunt.
Ospitis et cari telo fodit ille cerebrum.
Hic ferus, ille ferox, hic ferit, ille ferit;
Hic salit, ille salit, tenet ille, tenetur ab illo;
Hic levis, ille celer, aptus uterque fuge.
Hic caput, ille caput certat iactare periclis,
Opponit telis hic latus, ille latus.
Hii certant clipeis, ludentes passibus equis,
Ut ludit socio sepe maritus ovis.
Hic ruit a muris precepsque suum trahit hostem:
A victo victor, victus ab hoste cadit.
Ut solet a capto Iovis armiger angue ligari,
Hic ligat, ille tenet, nexus uterque perit:
Non aliter, qui bella gerunt in menibus altis,
Cum duo se miscent, sunt sibi causa necis.
Alter in alterius subnectens brachia dorsum,
Si ruit, ambo ruunt, unus et alter obit.
Cantet inauditum, cantet mirabile dictu
Nunc mea Calliope!
Dum comes iret eques spectatum menia circum,
Et venisset, ubi maxima turris erat,
Hunc vir Teutonicus summa speculatus ab arce
Se dedit in comitem, lapsus ad ima miser,
Et nisi fata virum rapuissent [a] strage ruentis,
Tunc comes elapsum triste tulisset honus!
Ut levis inbriferas per nubes fulgurat ether
Cum sua per rimas nubila ventus arat:
Non secus in radiis procul armatura coruscat
Nec non cristatum fulgurat omne caput.
Post procerum cedes, vitam Corradus et arma
Vendicat et socios, quos superesse videt.
Hunc comes et socios dextra securat et ore:
Non poterant proceres tot sine cede capi.
Ne tabo solvatur humus, quadriga laborat:
Mergitur in fluidis omne cadaver aquis.
<Particula XXIX.: Tancredus mittit Constanciam uxori scribens ei>
Cor breve Tancredi merito diffidit ubique,
Tam sibi quam mundo credit abesse fidem.
Nunc mare, nunc terras animo scrutatur et urbes,
Pectore sollicitus, nec loca fida videt.
Tandem consilio dubitantis pectoris usus,
Curam custodis mittit ut uxor agat.
Accepto calamo, finitur epistola paucis;
Exul quam didicit, littera greca fuit.
Epistola Tancredi ad uxorem
"Hoc ego Tancredus tibi mitto, Sibilia, scriptum,
Quod, postquam tacito legeris ore, crema.
Tu quondam comitissa, modo regina vocaris,
Tu quondam Licium, tu modo regna tenes.
Quas nunc fastidis et que quandoque fuere,
Divitias, memori singula mente nota.
Hec est Rogerii protoregis nobilis heres,
Illius est uxor, qui quatit omne solum.
Hanc ego, dulcis amor, mea prebeatissima consors,
Servandam vigili pectore mitto tibi.
Sis comes et custos et ei sis ospes et hostis;
Hanc nunquam sine te, si sapis, esse sinas.
Una domus vobis, unum de nocte cubile,
Quam cuiquam sine te ne patiare loqui.
Deliciosa duas communicet una parabsis.
Nunc maior, nunc par, nunc minor esse velis."
Post hec, assissis sociis, Augusta Panormum
Convehitur. Multi condoluere senes.
Heu heu clamantes tacito sub pectore flebant:
"Heredem regni que manus ausa tenet!
Pro dolor!, ingrediens Augusta palacia patris, -
Pro pudor! - insidias obsidionis habet!
Ipsa tamen gaudens tanquam vicisse resultat
Et quociens loquitur, visa superba loqui.
Cerree fastidit opus, fastidit amari,
Fausta sedens neutris imperiosa iubet.
Quo Cerrea dolet - per eam tum sepe vocatur "
Mittit Tancredo talia mota suo.
<Particula XXX.: Uxor Tancredi rescribit viro suo et Tancredus iterum rescribit ei>
Epistola uxoris ad Tancredum suum
"Quid facis, o demens ? Comitem misistis an hostem?
Ecce, quod exarsit, ius patris hostis habet.
Venit ad hoc Cesar, sed ad hoc sua venit et uxor,
Victorem victum preda superba facit.
Non opus est armare viros, velare carinas,
Nec proceres belli nec numerare duces,
Nec vestire sinus maculosi tegmine ferri,
Non ensare manus, non galeare caput.
Protinus ut veniat, nullo discrimine vincet
Regna: per uxorem Cesar habebit opes.
Quas nimis ipse doles, causis male consulis egris:
In caput a stomacho morbus habundat iners.
Quam male dispensas aliis medicamina menbris,
Si caput ignoras.
Si caput egrotet, valeant et cetera membra ?
Ni caput abradas, cetera menbra ruent."
Rescriptum Tancredi ad uxorem
Hec ubi Tancredus legit, que miserat uxor,
Altera rescriptum pagina tale tulit:
"Cara michi coniunx et casti fedus amoris,
Quam michi misisti, pagina robur habet.
Vir magne fidei, mature gratia mentis
Est ibi; consilio fac, rogo, cuncta suo.
Consule Matheum, per quem regina vocaris:
Illi debemus, quicquid uterque sumus.
Trans hominem divina sapit, videt omnia longe
Achitofel alter, pectus Ulixis habet.
Hunc igitur, michi cara nimis, de more vocatum
Consule, consiliis ipsa quiesce suis."
<Particula XXXI.: Uxor Tancredi et bigamus sacerdos>
Uxor Tancredi vocato suo cancellario de viro conqueritur
Nec mora Matheum tristis Cerrea vocavit,
Sic ait: "O veterum bibliotheca ducum,
O regni tutela, fides purissima regum,
Antidotum vite, consule, mesta queror.
Sensato de rege queror, quo nescio pacto
Serpentem medio pectore gnarus alit.
Ad senium properans, dementior exit ab annis
Et iubet, unde iuvat penituisse senem.
Que spes regnandi vel que michi vita superstes,
Cum prope me patrio iure superba sedet ?
Et quotiens video, que Cesaris ore superbit,
A, tociens animus deficit inde meus.
Consule, quid faciam; privatis consule morbis,
Nam cruciant animos nocte dieque meos."
Responsio bigami
Tunc ita Matheus: "Merito Sibilla vocaris,
Nam procul experta mente futura vides.
Regis culpa fuit, certe non inputo regi.
Plurima cor nostri regis agenda gravant;
Inplicitus multum dominantis sensus oberrat,
Et quandoque iubet, quod rationis eget.
Et quia castra fidem quam plurima non bene servant,
Urbes spem modice credulitatis habent,
Vertitur in dubium, quo sit custode tuenda
Vel quo servetur preda verenda loco."
Inde suos deiecit humo Matheus ocellos;
In cor se referens, premeditatus ait:
"Est locus, est, memini, mediis contentus in undis,
Quem maris ex omni parte tuentur aque,
Quem vis nature cumulum produxit in altum,
Qui circum scopulos sub pede rupis habet.
A rate remivaga scopulis munitur acutis,
Hinc lapis hostiles, hinc vetat unda pedes.
Qui nomen Salvator habet, quia credita salvat;
Tantaque sit tanto preda tenenda loco."
Cerree placuit nimium, quod dixerat ille;
Scribitur urbano pag<ina> parva viro:
"Hanc, Alierne comes, mu<nito> carcere serves:
Nil super hoc regi gracius esse putes."
Protinus Augustam, Cerrea precipiente,
Ad te, Parthenope, remus et aura vehit.
<Particula XXXII.: Scelera bigami>
Sic scelus eructat, scelerum sic fumat abyssus,
Thuraque mortiferi sulfuris olla vomit.
Sic vetus exalat fumum putredinis antrum,
Effundit, que vix texta venena capit.
O Sodomea lues, o Gomorrea propago,
Vixeris urbanis morsque ruina tuis.
Vas, va!, peccati, veteris vetus amfora fraudis,
Fons odiique nephas, exciciale chaos,
Templum Luciferi, qui noctem Lucifer odit,
Qui, quanto voluit celsior esse, ruit.
Duxeris unde genus, gens a me nulla requirat,
Nam Cartago tuos dirruta misit avos.
Paupere lintheolo tecti venere Salernum,
Quorum pauperies quid nisi flere fuit?
Quos utinam nunquam vidissent litora nostra!
Ex hiis nature non quererentur opus,
Officium quorum, nature crimen et hostis,
Femineas ceca polluit arte genas.
Exultans odiis, contraria pacis amasti,
Ecclesie stimulus seu rationis honus.
Iusticiam viduis, viso non ere, negasti
Multotiens sociis causaque litis eras.
Primicias odii pro regno sepe litasti;
Unde queri poterant secula, solus eras.
Te sinus ecclesie contra decreta recepit:
Peccati bigamum non decet ara dei.
Te prece vel precio, sanctissime papa, fefellit,
Nescio quo pacto tanta licere viro,
Ut bigami scelerata manus tractaret in ara,
Cui deus eterno se dedit esse parem.
Sepe laboranti cum nil succurrere posset,
Umano tepuit sanguine gutta pedum.
Ut Paris exussit Troiam fataliter ustam,
Ut Sodomos misere mersit abusa Venus,
Urbs ita Lernina tibi credens, false sacerdos,
Mortis in obprobrium per tua facta ruet.
Quem, miser, extollis, qui ius usurpat et omen,
Qui male consortes precipitando ruet!
Nec tu, Parthenope, quod Cesar abinde recessit,
Exultes: veniet fortior atque ferus.
Ut Iovis ad predam, quanto volat altius, ales
Descendens tanto fortius ungue ferit,
Non aliter Cesar mundi descendet ab ala,
Trux veniet tandem, qui fuit ante pius.
<Particula XXXIII.: Epistula Celestini et liberatio Constancie>
Temporis elapsu spacioque vagante dierum,
A Celestino littera missa fuit:
"Hec, Tancrede, tibi mando per numina celi,
Et nisi, quod iubeo, feceris, hostis ero.
Unde tibi tantus furor aut dementia tanta,
In iubar illicitas solis inire manus ?
Unde tibi tante superest audatia mentis ?
Ausus es Experiam detinuisse diem ?
Iam tumet unda maris, iam fervet et ira leonis,
Iam trepidant montes, iam mea cimba timet,
Iam fera concuciunt sine lege tonitrua mundum
Iam polus ignescit, ethera fulgur agit.
Quam geris inclusam, trans Alpes cornua fundit
Sollicitans solem regia luna suum.
Quis tibi iura dedit ? tribuit quis vincula Petri ?
Ius sine iure tenes connubiale viro.
An tibi sceptra parum regni sumsisse videtur?
Infelix, honeri cur superaddis honus ?
Sepius in stragem ruit incidentis et icta
Allidens longe concutit arbor humum.
Quem gerit, accintus gladiator leditur ense;
Qui prius incepit verbera, plus doluit.
Et tibi contiget, Saladin quod contigit olim,
Cuius Hierusalem lancea vicit humum.
Crux ubi capta fuit, qua certa redemptio nostra est,
Movit in actorem secula preda suum.
Sic in te tua preda manus converterit omnes
Et compensabit libera preda vices.
Hiis igitur lectis, tibi mitto, remitte maritam,
Ipsa suum poterit pacificare virum."
Hec ubi perlegit, Tancredus ut unda movetur,
Ut quatitur tumidis parvula puppis aquis.
Ignorans, quid agat, dominam dimittere mundi
Fluctuat et contra iussa tenere timet,
Ut citus inveniens nemorum diversa viarum
Compita, quo tendat tramite, nescit homo.
Tandem consilium deliberat anxius in se:
Quam tenet inclusam, tristis abire iubet.
<Particula XXXIV.: Rex Anglie captus, liber absolvitur>
Cesaris ut fugeret leges tuus, Anglia, princeps,
Turpis ad obsequium turpe minister erat.
Quid prodest versare dapes, servire culine ?
Omnia, que fiunt, Cesar in orbe videt.
Rex sub veste latens, male nam vestitus ut ospes,
Captus defertur Cesaris ante pedes.
Cesar cesareum vocat ad se more senatum,
Conveniens regem talia questus ait:
"Quis tibi posse dedit, nostrum saturate cruoris,
Nostros nocturna perdere fraude duces ?
Parco tibi, iam liber eas in sanguinis haustum!
Nam tua Jerusalem dextra redemit humum.
Spectat adhuc certe reditus Trinacria nostros,
Que tibi sub falso munere preda fuit.
Nam fallis miserum sola formidine regem,
Dissimulans bellum, iura sororis agens.
Te postquam vicit multo Tancredus in auro,
Ausus es in nostrum ius peribere fidem."
Rex ita respondit, tollens ad sidera palmas:
"A meritis", inquit, "collige digna, deus!
O deus omnividens hominum, qui cernis abyssum,
Qui mare, qui terras concutis, astra legis,
Quam bene respondes pacientibus ardua pro te:
Sic tuus emeruit miles ab hoste capi!"
Hinc ait: "O Cesar, quod opus, que causa, quis actus
Me nunc incusant? Rem modo causa ferat.
Sum reus ? - Auctor abest nec adest, sed abesse necesse est;
Quisquis erit, vires regis et arma probet.
Salva pace tua, veniat, qui pugnet et instet
Obiectis, faciens ensis utrique fidem.
An pugnare meo solus cum Cesare veni ?
Absit! In hac humili veste quis arma movet ?
Et si cum domino mundi pugnare licebit,
Unde michi veniet miles et unde pedes ?
O decus inperii, nec me sine iudice dampnes,
Nam tua iudicii crimine iura carent.
Me tibi committens, tuus oro mitius in me,
Quam meritum nostri postulet, ensis agat."
Flectitur hac humili prece, quem non mille talenta
Nec summi potuit flectere carta patris.
Imperio postquam iurans se subdidit, inquit:
"Vivat in eternum lux mea, liber eo."
<Particula XXXV.: Quando Dipuldus aggressus est>
Interea Dipuldus ovans armenta capiscit;
Virtutis sequitur gratia diva virum.
Castra superba cremat, capit oppida, territat urbes,
Ad Tancridinam que rediere fidem.
Sub pede Montis adest uberrima villa Casini,
Que nec pastori credere cauta fuit.
Hanc ferus invadens, Dipuldus ab aggere dextro
Dissipat instantes, ut leo magnus oves.
Cuius ab agricolis circumdatus, a tribus horum
In triplici cultro digladiatur equus.
Stans pedes, ense pedes duros detruncat et armos,
Se fore Dipuldum clamat et ense probat.
Ut trepidant volucres, Iovis in quas fulminat ales,
Ut lepus algescit, lapsus ab ore canis,
Non aliter gens illa timet victoris ab ense,
In Diopuldeo nomine victa cadit.
Subditur imperio sacrati villula castri,
Et facit invitam dextra coacta fidem.
Idem post modicum, paucis comitatis alumpnis,
Exiit a castro, sortis agebat iter.
Illo forte die propriam comes ibat in urbem,
Ibat in adversum, sorte latente, virum.
Ex hac Dipuldus, comes ex hac obvius ibat;
Alter in alterius nescius ibat iter.
Ventum est ad faciem, fit clamor vocis utrinque,
Confractis sudibus, tela reclusa micant.
Hic ferit, ille ferit, cadit hic, super hunc stat et ille,
Dentipotens comitem denique vicit aper.
Sic Diopuldeus vir quisque suum ligat hostem,
Captivosque ferunt in sua castra viros.
Testo definitivo
Explicit liber primus. Incipit liber secundus
<Particula XXXVI.: Stolium et exercitum imperator fieri iubet>
Ut pius armipotens fugat omnem letus eclipsin,
Reddit et Experios in sua iussa deos.
Imperat hinc puppes animosus ubique parari;
Nec mora: que fiunt, vix capit unda rates.
Marchio quinque minus transmisit mille carinas,
Austrinus totidem miserat octo minus,
Turineus centum septem minus equore classes
Annumerat, Scavus non minus equor arat,
Bawarus eversat centeno remige pontum,
Alsaticusque pari remige spumat aquas.
Ter quater octo rates portantes agmen equorum
Belgicus et totidem linthea Saxo tulit.
Mille rates ter quinque minus Pomeranicus armat,
Flandicus equoreas sulcat amicus aquas.
Sex decies Ligur ventis dedit ampla secundis
Vela, set Olsaticus per freta longa volat.
Mille viros etate pares Burgundia mittit,
Mittit victrices Tuscia mille manus.
Mille quidem clipeos, Iovis arma, Suevia gestat,
Mille faretratos magna Boema viros.
Mille coruscantes mittit Lothoringia cristas,
Mittit et ignivomas Anglia mille manus.
Mille Polona viros nididis presentat in armis,
Francia mille boum bellica terga tulit.
Mittit silvicole Brabantia tela Diane,
Balistas lectos Frisia mittit humus.
Bis duodena ducum superum sol regna vocavit:
Per mare, per terras numina Cesar habet.
Letus in Apuliam properat primoque Salernum
Appetit, urbs merito depopulanda suo.
Vulneris elapsi memor est quandoque cicatrix.
Qui spuit in celum, polluit ora sui.
<Particula XXXVII.: Loquutio archilevite ad cives Salerni>
Haud procul armipotens, venit archilevita Salernum,
Cum quo, cui nomen Guarna, Philippus erat.
Sic ait: "O cives, ego sum, qui multa laborum
Pondera portavi, multa timenda tuli.
Nunc redeo salvare meam, si creditis, urbem:
Credite concivi, credite, vera loquor.
A domino factum est pro vobis exul ut irem:
Joseph nunc vobis pacifer alter ero.
Peccastis graviter; peccatum noscite vestrum,
Nam mens fessa sibi grande relaxat honus.
Iam prope Cesar adest, iam Cesaris arma coruscant,
Iam vexilla micant, iam sua signa tonant.
Mittite de vestris, qui dicant: 'Reddimus urbem,
Subiacet imperio phisica terra tuo.
Parce tuis servis, non pena, set nece dignis:
Que poterit nostrum pena piare scelus ?'
Ad veniam, credo, flectetur more Tonantis,
Vobiscum faciens absque rigore pium.
Ut Nazarenus deus a patre natus in orbem
Venit, in umano tegmine factus homo,
Ipse quidem tota cum maiestate futurus
Pro meritis iudex omne piabit opus,
Sic meus armipotens primo pius atque benignus
Nos adiit, sed nunc ut grave fulmen adest.
Iam non multa loquar, quia iam Nuceria sentit,
Que loquor; urbs vestra mane videbit idem."
***
<Particula XXXVIII.: Gesta Dipuldi>
Interea Siculis solo terrore subactis,
Dux ratis auguste Cesaris urget iter.
Ut properet, scribit: "Quia iam Trinacria victa est,
Et puppes, profugo rege, redire rogant.
Iam satur a misere spoliis exercitus urbis
Fastidit victa victor in urbe moras."
Mane dato signo, tunc Calandrinus in alto
Milicie socium circuit agmen equo,
Imperat, ut properent; tutum est properare Panormum.
Nec mora Teutonici iussa iubentis agunt.
Est data Dipuldo renovandi cura Salernum
Nec non totius tradita iura soli.
Vir pure fidei, vir magni nominis, omnis
Milicie titulus, imperiale decus,
Quem nec promissum numerosi ponderis aurum
Movit nec potuit sollicitare timor,
Hostibus in mediis quam plurima castra subegit
Egregios alacer vicit in ense viros.
Cuius virtutis preconia vidit Aquinum,
Quo vicit victor milia quinque virum.
Vera loquar falsumque nichil mea Musa notabit,
Nec mea Romanas fistula fallet aves.
Quodam forte die veniens Dipuldus ab Archi,
Colligit in multos fulmifer arva sinus,
Innumeras predatur oves, capit agmen equorum,
Agricolas multos et iuga mille boum,
Que venale genus factum vicepastor agebat;
Heu heu, dux prede vile lupanar erat.
Cum victor tandem castrum saturatus adiret,
Spectat in adversum milia quinque viros,
Qui predam certare parant, stringuntur in arma,
Et tamen expositos Guido retardat equos.
Tunc Dipuldus ait: "Michi, sors, quam sera videris !
Hoc mens, hoc animus, hoc mea vota petunt!
Me probet esse virum, contra quicunque coruscat."
Exhinc ad socios talia verba dedit:
"Nec vos aspectus numerosi terreat hostis:
Femineos tellus parturit ista viros.
Ad speculum natos effeminat umbra quietis,
Quos alit in teneris dulce cubile rosis
Hii Tancridini, sumus et nos imperiales.
Hii pecudes, sed nos dicimur esse sues.
Sus agat in pecudes et eas et vellera portet;
Audaces sequitur sors bona sepe viros."
Hactenus innixus clipeo, commissus et aste,
Dum ferit eversos, terga ferire pudet.
Mille viros flexa procer unus inebriat asta,
Et ligat et tondit mille vir unus oves.
Nec tracto, quod Neapolim devicit inhermis;
Quod loquor, expertum Terra Laboris habet.
<Particula XXXIX.: Legatio Panormi>
Interea Cesar, superato Calabre toto,
Venit ad Insanas indubitanter Aquas.
Classibus expositis, furiosas transfretat undas,
Post hec Messane paulo moratus abit.
Fabariam veniens, socerum miratus et illam,
Delectans animos nobile laudat opus.
Legati quem preveniunt ex urbe Panormi,
Debita commisse verba salutis agunt.
Exponunt animos populi mentesque serenas,
Affectum iuvenum propositumque senum.
Ore ferunt uno: "Tu sol, tu lumen in orbe,
Tu spectata dies, qui sine nocte venis,
Tu regni tenebras armata luce fugabis,
Discutiens lites copia pacis eris,
Qui mundum sub pace ligas, qui bella coherces,
Inclita qui regum sub pede colla teris.
Quis rex, quis princeps, quis dux tua iussa recusat ?
Quis valet, armato Cesare, bella pati ?
Nam servire tibi mundo regnare videtur:
Maior in hoc magno Cesare Cesar eris.
Hen, profugus nostram dimisit regulus urbem,
Radicem colubri Catabelotus alit."
Cesar ubi tante fidei legata recepit,
Pace triumphali mandat in urbe frui.
Protinus edictum sonat imperiale per omnes,
Ne quis presumat, unde querela venit,
Et pedes et miles caute pomaria servent,
Cesaris adventus nulla virecta gravet.
Hec postquam preco clamando circuit agmen,
Urbem pacifico milite Cesar adit.
<Particula XL.: Sibille questus>
Hec ubi Tancredi miseri miserabilis uxor
Respicit, ut glacies mane novella riget.
Menbra cruor, calor artus, spiritus ossa reliquit,
Vix a femineis est recreata viris.
At postquam sumpsit dubias in pectore vires,
In lacrimas oculos solvit amara suos.
Brachia iactat humo, quos leserat, ausa precari
Sanctos: nec Paulus nec Petrus audit eam.
Colligit in meritum periuria multa mariti
Et cedes hominum nequicieque genus.
Causatur sua gesta prius, causatur et inde
Periuri tociens impia facta viri.
Sic ait: "O, utinam Lichio comitissa manerem,
Terrerent animos prelia nulla meos,
Vir michi forsan adhuc superesset et inclita proles.
Nunc Lichium tristis orba duobus eo.
Vidisset numquam visus Trinacria nostros,
Nunc michi deserte dos mea tuta foret.
Quam cito falsus honor nos deserit et fugit omnis,
Ut nova furtivus bruma liquescit honor.
Ardeat in medio vicecancellarius orco,
Qui fuit excicii sedula causa mei.
Quantum nequicie quantumve tirannidis ausus
Vir meus, in penas hec tulit hora meas.
Ei michi, quid prodest, quod rex tulit Anglicus aurum ?
Ei michi, quid prosunt, que tibi, Roma, dedi ?
Thesauros exausta meos succurre relicte,
Auxilium perhibe, si potes, ipsa michi.
Cur tua carta virum tibi dantem dona fefellit ?
Hen, tuus <egrotus> regnat et arma tenet.
<Mortuus>, hen, vincit, tuus <eger> in urbe triumphat:
Sic tua decepit littera falsa virum.
Ei michi, nec tutum est Romane credere puppi,
Que, quas insequitur, has imitatur aquas.
Nec michi Greca nurus prodest, dulcissime fili,
Quam, nec adhuc visa fronte, Philippus amat.
Ergo, quod est tutum, veniam summissa precabor,
Effundens lacrimas Cesaris ante pedes.
Singultus, lacrime, gemitus, suspiria, fletus,
Hec vir et hec proles, hec michi frater erunt.
Pro me pugnabunt pro me dominumque rogabunt,
Plus facient lacrime, quam mea tela, michi.
Plus poterit pietas quam milia mille Quiritum,
Plus prece quam telis Cesar habendus erit."
<Particula XLI.: Imperator occupat triumphans regiam>
Postquam questa sui lacrimabilis omina fati,
Ad Lichium veniam poscit itura suum.
Inpetrat et supplex nato veniamque nepoti.
Inde triumphantem suscipit aula ducem.
Regia letatur, tenebrarum nube fugata,
Exultans iubilos promeruisse dies.
Cesar ut accepit sceptrum regale potenter,
Multiplicat Carolis nomen et omen avis.
A viciis mundat sacrata palacia regum
Et Saturninos excutit inde dolos,
Et Iovis et magni tempus novat Octaviani.
Integra sub nostro pax Salomone redit:
Que sub Tancredo dudum defuncta manebat,
Cesare sub nostro vivida facta viget!
Cesaris invicti pax nobis exit ab armis,
Nostra stat in nudo Cesaris ense salus.
Putifares omnes claves et scrinia portant,
Adsignant, quasquas fiscus habebat opes.
Thesauros numerant, quos vermis araneus ille
Auserat et frustra retia nevit apris.
Primus neutrorum claves escriniat omnes,
Alter apodixas explicat, alter opes.
Hec, quantum Calaber seu quantum debeat Afer,
Apulus aut Siculus debeat, orbis habet.
Miratur gazas, quas antiquissimus ardor
Sortis in incerte grande redegit honus.
Divicias partitur eis, quos prelia nulla
Terruerant, bello nec renuere mori.
***
<Particula XLII.: Coniuratio proditorum detegitur>
At deus, inpaciens fraudis scelerisque nefandi,
Puplicat in lucem, quod tegit archa nephas.
Nam nichil admittit felix fortuna sinistrum,
Nec possunt, quod obest, prospera fata pati.
Hec tria felices comitantia Cesaris actus
Quam bene dispensant: sors bona, fata, deus!
Conscius archani quidam secreta revelat
Et docet insidias enumeratque viros.
Detegit et scriptum nocturna lampade factum,
Quod docet in Caypha presule posse capi.
Ostupet armipotens famulos miratus iniquos
Ducit et in dubiam verba relata fidem.
Postquam certa fides super hiis datur, indice scripto,
Coniuratorum dissimulatur opus.
Curia contrahitur, resident in iure vocati
Quisque sibi dubitans, multa timenda timent.
Iamque silere dato, solio redimitus ab alto
Exolvit querulo Cesar in ore moras:
"Quis pro pace necem vel quis pro munere dampnum
Aut quis pro donis dampna meritur?", ait.
"Nec Christo Cayphas fecit nec sevius Anna,
Quam michi conscripte disposuere manus."
Protinus armiferis pleno iubet ore ministris,
Ut capiant, quosquos littera lecta notat.
Qui cito mandatis inplent pia iussa receptis,
Infectos capiunt prodicione viros.
Dampnatos ex lege viros clementia differt,
Et suffert pietas impietatis honus.
In condempnatos meritum sententia tardat,
Quo datur, ut vinctos Apula dampnet humus.
Quam Cesar properans ex parte licenciat agmen,
Ne gravet urbanos maxima turba suos.
Bawarus et Scavus, Lonbardus, Marchio, Tuscus,
In propriam redeunt Saxo, Boemus humum.
<Particula XLIII.: Frederici nativitas>
Venit ab Experia nativi palma triumphi
Pernova, felicis signa parentis habens.
Duxerat in gemitum presentis secula vite,
Quod fuerat fructus palma morata suos.
Serior ad fructus tanto constantior arbor
Natificat tandem sicut oliva parens.
Cumque triumphator nudis iam parceret armis,
Nascitur Augusto, qui regat arma, puer.
Felix namque pater, set erit felicior infans:
Hic puer ex omni parte beatus erit.
Nam pater ad totum victrici cuspide partes
Ducet et inperium stare, quod ante, dabit.
Hoc speculatur Arabs, et idem suspirat Egyptus;
Hoc Jacob, hoc Ysaac a Daniele sapit.
O votive puer, renovandi temporis etas,
Exhinc Rogerius, hinc Fredericus eris,
Maior habendus avis, fato meliore creatus,
Qui bene vix natus cum patre vincis avos !
Pax oritur tecum, quia, te nascente, creamur;
Te nascente, sumus, quod pia vota petunt;
Te nascente, dies non celi sidera condit;
Te nascente, suum sidera lumen habent;
Te nascente, suis tellus honeratur aristis;
Suspecti redimit temporis arbor opes.
Luxuriant montes, pinguescit et arida tellus,
Credita multiplici sorte respensat ager.
Sol sine nube, puer, nunquam passurus eclipsim,
Regia quem peperit solis in orbe dies.
Amodo non timeam suspecte tempora noctis:
Per silvas, per humum, per mare tutus eo.
Non aquilam volucres, modo non armenta leonem,
Non metuent rapidos vellera nostra lupos.
Nox ut clara dies gemino sub sole diescit,
Terra suos geminos sicut Olimpus habet.
<Particula XLIV.: Frederici presagia>
Res rata, quam loquimur, quidam presentat Yberus
Piscem, qui nato Cesare dignus erat.
Quem puer accipiens, bene dispensante magistro,
Dividit.
Pisce tripartito, gemina sibi parte retenta,
Quod superest, patri mittit abinde puer,
Maxima venture signans presagia vite:
Quod sibi detinuit, vesper et ortus erit!
Tercia pars, que missa fuit, designat, in armis
Tercia pars mundi quod sit habenda patri.
Vive, puer, decus Ytalie, nova temporis etas,
Qui geminos gemina merce reducis avos.
Vive, iubar solis, sol regnaturus in evum,
Qui potes a cunis luce iuvare diem.
Vive, Iovis proles, Romani nominis heres,
Inmo reformator orbis et inperii.
Vive, patris specimen, felicis gloria matris,
Nasceris in plenos fertilitate dies.
Vive, puer felix, felix genitura parentum,
Dulcis amor superis, inclite, vive, puer.
In media sine nube die tibi panditur Yris,
Omnitenens medio sol stetit orbe suo.
Unde venit Titan et nox ubi sidera condit,
Ex Yri metas sol videt esse tuas.
Vive, puer, dum vesper erit, dum Lucifer ardet:
Nunquam seu nusquam vespere dignus eris.
Vive, puer, dum litus agit, dum nubila ventus,
Ut videas natis secula plena tuis.
Vive, patris virtus, dulcissima matris ymago,
Vive diu, dum sol lucet et astra micant.
Vive diu, Iovis et superum pulcherrime princeps,
Vive diu, proavus factus ad astra voles.
***
<Particula XLV.: Corradi cancellarii loquutio ad proceres regni>
***
Quos ***
Et que dictarat ***
Sit licet immanis commissi sarci<na fraudis>,
Hec Augustali fit pietate minor.
Sic igitur servate fidem, ne sera cicatrix
Vulnus in antiquum rupta redire queat.
Nam meus Augustus, qui lites diligit, odit:
Mites et puros more Tonantis amat.
Ne quis ob exilium, quod dudum pertulit in se,
Elatus rediens civibus esse velit.
Cesaris oceanum superat clementia magnum,
Et tamen illius commovet ira deos.
Si quis Tancredum nimium dilexerit olim,
Quid, nisi per vanas brachia movit aquas ?
Vivit in Augusto pietas et gratia crescens
Et gladius vindex, vivit et hasta potens.
<Particula XLVI.: Libellus ad Augustum inscribitur>
SOL AUGUSTORUM,
Qui regis ad placitum victor in axe rotas,
Fortunam tua dextra novam sibi condit ubique,
Ducis fortune quo tibi frena placet.
Legi, quos veterum servant armaria, libros:
Inveni titulis cuncta minora tuis.
Nec Salomon nec Alexander nec Iulius ipse
Promeruit, vestri quod meruere dies.
Sextus ab equivocis sexto quod scriberis evo,
Signas etatis tempora plena tue.
Vivat honor mundi, vivat pax plena triumphis,
Vivat et eterno nomine regnet avus,
Ut videas natis plenumque nepotibus evum,
Tempora zodiaci dum rota solis agit.
Suscipe, queso, meum, sol Augustissime, munus,
Qui mundum ditas, qui regis omne solum.
Suscipe, queso, meum, lux indefecta, libellum:
Ipse sui vatis vota libellus agat.
Interpretatio huius nominis HENRICI
Collige primas litteras de primis dictionibus subscritorum versuum et nomen habebis imperatoris et de ipsis primis dictionibus eiusdem victoriam imperatoris perpendere poteris.
HIC princeps, ut habet Danielis nobile scriptum,
EXALTABIT avos, subigens sibi victor Egyptum.
NOMEN in herede patria virtute quiescet.
ROMANI iuris duplici rogus igne calescet.
IMPERII formam templique reducet ad hastra.
CUM non hostis erit, sua ponet cum Iove castra.
VICERIT ut mundum, Syon, David arce, redempta,
SICILIAM repetens, Rome reget aurea sceptra.
Testo definitivo
<Explicit liber secundus>
Incipit liber tercius ad honorem et gloriam magni imperatoris
<Particula XLVII.: Sapientiam invocat poeta>
Desine, Calliope; satis est memorasse, quod holim
Tityrus ad fagi tegmina duxit oves.
Desine tu, Pean, celeberrima, desine, Clio:
Sit mugisse satis commemorasse Iovem.
Non mea Calliopes nec Apollinis ara litabit
Carmina, que pecudum, que vorat, exta litant.
Te peto, te cupio, summi Sapientia patris,
Que legis eterna mente, quod orbis habet.
Tu pelagi metiris aquas, metiris abissum;
Te metuunt solam, te venerantur aque.
Tu patrii legis astra poli, tibi servit Olimpus,
Te sine vita perit; te sine nemo sapit.
Nam quod sol hominum, Salomon, David inclita proles,
Sensit seu meruit, creditur esse tuum.
Tu, massam discepta rudem, tu, litis amice
Primicias certo conciliata loco,
Tu depinxisti fatali sidere celum:
Unde venit, nosti, Phebus et unde soror.
Nam quod friget yemps, ver umet, torret et estas,
Siccitat autunnus, creditur esse tuum.
Quod breve litus aquas refrenat turbine motas,
Quod montes, quod humum sustinet unda, tuum.
Tu, pudor eternus, sacrasti virginis alvum,
Tu sata, tu nascens, tu genitura creans.
Thesauros aperi, veniens illabere celo:
Semper es ut verax, da michi vera loqui.
Tu divina loqui Petro post rete dedisti,
Ex uno per te flumina ventre fluunt.
Nec minor in partes divisa, set integra constas,
Ut vis et que vis, dans tua dona tuis.
Hos genus eloquii, mentes interpretis illos,
Hos virtutis opus promeruisse facis.
Da michi cepta loqui, da ceptis fine potiri,
Possit ut Augusto Musa placere suo.
<Particula XLVIII.: Pax tempore Augusti>
Fortunata dies, felix post tempora tempus,
Que sextum sexto tempore cernit herum !
O nimis etatis felicia tempora nostre,
Propugnatorem que meruere suum!
Gaudeat omnis humus, tellus sine nube diescat,
Rorem spectati muneris astra pluant.
Mane serena dies venit et serotinus imber:
Imperium Cesar solus et unus habet.
Iam redit aurati Saturnia temporis etas,
Iam redeunt magni regna quieta Iovis.
Sponte parit tellus, gratis honeratur aristis,
Vomeris a nullo dente relata parit,
Nec fecunda fimo nec rastris indiget ullis
Mater opum, pecori prospera, grata viris.
Omnis olivescit Phebeis frondibus arbor,
Vix arbor partus sustinet orta novos.
Nec rosa nec viole nec lilia, gloria vallis,
Marcescunt, aliquo tempore nata semel.
Felix nostra dies, nec ea felicior ulla,
Lecior aut locuplex a Salomone fuit.
Evomuit serpens virus sub fauce repostum,
Aruit in vires mesta cicuta suas.
Nec sonipes griphes nec oves assueta luporum
Ora timent: ut ovis stat lupus inter oves.
Uno fonte bibunt, eadem pascuntur et arva
Bos, leo, grus, aquila, sus, canis, ursus, aper.
Non erit in nostris, moveat qui bella, diebus;
Amodo perpetue tempora pacis erunt.
Nulla manent hodie veteris vestigia fraudis,
Qua Tancridinus polluit error humum,
Ipsaque transibant derisi tempora regis.
Nam meus Augustus solus et unus erit,
Unus amor, commune bonum, rex omnibus unus,
Unus sol, unus pastor et una fides.
<Particula XLIX.: Teatrum imperialis palacii>
Dic, mea Musa, precor, genuit que nobilis alvus
Henricum, vel que dextra cubile dedit?
Que superum nutrix dedit ubera, quis dedit artes ?
Quis puero tribuit scire vel arma viro ?
Quave domo genitus fuerit puer, aurea proles,
Quis pater, unde parens, dic, mea Musa, precor.
Est domus, etherei qua ludunt tempora veris,
Ipse domus paries ex adamante riget.
Ante domum patulo preludit sole teatrum,
Quo salit in medio fons, Arethusa, tuus.
Ipsa quater denis innititur aula columpnis,
In quibus imperii tota quiescit humus.
Hic Corradus adest, iuris servator et equi,
Scribens edictum, certa tributa legens.
Cancellos reserans, mundi signacula solvens,
Colligit Italicas, alter Homerus, opes.
Nulla fames auri, sitis illi nulla metalli;
Res nova, quam loquimur: mens sua numen habet.
Diligit ecclesiam nec matrem filius odit,
Dux evangelii, iuris aperta manus.
Angelus in multos necnon paracletus in omnes
Mittitur, et missi fatur in ore deus.
Hic Marcualdus, cui se Neptunus ad omne
Velle dedit, cui Mars se dedit esse parem.
Illuc conveniunt ex omni cardine mundi,
Dantes Augusto plena tributa, duces,
Quos brevis absolvit positis apodixa tributis,
Quam tua, Corrade, griphea signat avis.
Hic grave pondus Arabs missi deliberat auri,
Hic melechinas exhibet Indus opes
Et decus et precium, gemmas dat Persis et aurum,
Materiam superans mittit Egyptus opus.
Argentum, gemmas, auri genus, inclite Cesar,
Delicias hominum, quas habet orbis, habes.
<Particula L.: Domus imperialis palacii>
In talamos sex una domus partitur, et horum
Prima creatoris regia scribit opus.
Illic in specie super undas diva columbe
Maiestas operum pingitur, ipse deus.
Altera fatiferum cataclismi pingit abyssum.
Tercia fert Habrahe credulitatis iter.
Quarta Faraonem submergens nudat Egyptum.
Quinta domus David tempora regis habet.
Sexta Fredericum divo depingit amictu,
Cesarea septum prole senile latus.
Hic Fredericus ovans in milibus undique fretus
Fervidus in Christo miles iturus erat.
Hic erat annosum multa nemus ylice septum,
Non nisi per gladios silva datura vias.
In nemus omne furit ferrum, nemus omne favillat,
Fit via, quod dudum parte negabat iter.
Hic erat, infide, tua fallax, Ungare, dextra,
Qualiter invito te Fredericus abit.
Hic Ysaac mentita fides et fictile fedus,
Illic Grecorum non sine cede dolus,
Hic obsessa Polis necnon plantata per annum
Vinea, cesaree quam coluere manus.
Hic Conii pinguntur opes et bella ferocis,
Hic Frederici ales fulminat ense procer.
Hic pater arma tenet; subit illic filius urbem,
Pars prior Augusto sub seniore cadit.
At postquam Conii spoliis saturantur et auro,
Castra movent; nec eis cura quietis erat.
Proh dolor, ad flumen ponunt temtoria Tharsis,
Quo lacerat tumidas nans Fredericus aquas.
Suspectas invenit aquas, qui raptus ab undis
Exuit humanum, servit et ante deum.
Vivit in eternum Fredericus, lancea cuius
Nunquam fraudato cuspide versa fuit.
<Particula LI.: De septem artibus liberalibus>
Illic diva parens superum, Sapientia mater,
Uberis Henrico munera digna dabat.
Ipsa ministrantes septem conventa sorores,
Ut puerum doceant, officiosa rogat.
Prima loqui recte docet, altera iurgia lingue,
Tercia conditos reddit in ore sonos.
Quarta, quid astra velint, cum visa coire retrorsum,
Quinta docet numerum pro ratione legi.
Sexta gradus in voce suos docet impare cantu,
Septima metiri posse magistrat humum.
Suscipit in gremio virtutum gratia mater
Ore virum, iuvenem corpore, mente senem,
Quem virtus dilapsa polo sic possidet omnis,
Singula quod virtus asserat esse suum.
Hec mores informat et usibus illa coaptat;
Hec sibi preiustum vendicat, illa pium;
Hec, ubi res poscit, rigidum facit, illa modestum:
Lex quandoque potest de pietate queri.
Arma fatigarant superos, que contulit illa:
Sic sic era rigent, arma quod hoste carent.
Quod Numidos, quod Sarmaticos sibi Roma subegit,
Unde redit Titan, nox ubi prima subit,
Magnus Alexander Darium quod vicit in armis,
Quod fuit imperio terra subacta suo,
Et quod Pompeium Cesar patresque fugavit,
Unde Tolomei crimen Egyptus habet:
Nullus ei similis, nisi proles, nemo secundus,
Diis meus Henricus equiperandus erit.
Dicitur Henricus; latet hac in voce triumphus:
Quod latet, in partes littera ducta parit.
Certant virtutes, certatim munera prebent,
Crescit in Augusto gratia plena meo,
Infra quem gremium Sapientia dulce recepit:
Hec os ore docet, pectore pectus alit.
<Particula LII.: Sapientia convicians Fortune>
Inclita regales crispans Sapientia vultus
Aspera Fortune talia verba dedit:
"Sit tuus Andronicus, saturatus cede nepotis,
Cui cruor Ytalicus potus et esca fuit.
Sit tuus Andronicus, qui crassus cede suorum
Addidit ex omni stirpe necare probos.
Cuius ad extremum licet impar pena reatu,
Mors sua perpetuo vindice feda caret.
Sit tuus ille senex, qui raptus ut Yccarus alis
Occidit et pelago flet sua mersa ratis.
Occidit, ut quondam series inmensa gigantum,
Quis fuit imperium cura videre Iovis.
Sic et Tancredus multo miser ebrius auro
Occidit, in dominum dum tulit arma suum.
Si potes, Andronicum civilibus eripe telis;
Si potes, alterius regna tuere senis.
Nam meus Henricus materna sede sedebit,
In qua rex Salomon sedit in orbe potens.
Talis erit sedes: ebur uxorabit in auro;
Hoc hominum sensus exuperabit opus.
Bis senos habitura gradus Henricia sedes,
Ex auro sex, sex ex adhamante gradus,
Per quos fulvescent civili more leones:
Ordine suppositi iussa sedentis agant.
Procedant de sede throni, res ardua, grifes,
Procedant aquile seu Nucerinus aper,
Procedant rigidi nostra de sede leones,
Procedat fenix, nuncia pacis avis.
A leva Neptunus aquas castiget, et omne
Iuppiter a dextris corrigat ipse solum.
A leva citharam moveat Mercurius aure,
Omnividens dextra Phebus in aure legat.
Mars pre sede sedens gladiatus territet orbem,
Cogat ad imperium sidera, fata, deos."
Ego magister Petrus de Ebulo, servus imperatoris fidelis, hunc librum ad honorem Augusti composui. Fac mecum, domine, signum bonum, ut videant me Tancridini et confundantur. In aliquo beneficio mihi provideat dominus meus et deus meus, qui est et erit benedictus in secula. Amen.
| Medieval Latin | The Latin Library | The Classics Page |