PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA
LIBER SECVNDVS

INCIPIT LIBER SECVNDVS

1 Anno trecentesimo sexagesimo quinto ab Vrbe condita, post captam autem primo, dignitates mutatae sunt et pro duobus consulibus facti tribuni militares consulari potestate. Hinc iam coepit Romana res crescere. Nam Camillus eo anno Vulscorum ciuitatem, quae per septuaginta annos bellum gesserat, uicit et Aequorum urbem et Sutrinorum atque omnes, deletis earundem exercitus, occupauit et tres simul triumphos egit.

2 Titus etiam Quintius Cincinnatus Praenestinos, qui usque ad urbis Romae portas cum bello uenerunt, persecutus ad flumen Alliam uicit, octo ciuitates, quae sub ipsis agebant, Romanis adiunxit, ipsam Praenestem aggressus in deditionem accepit; quae omnia ab eo gesta sunt uiginti diebus, triumphusque ipsi decretus.

3 Verum dignitas tribunorum militarium non diu perseuerauit. Nam post aliquantum nullos placuit fieri et quadriennium in Vrbe ita fluxit ut potestates ibi maiores non essent. Praesumpserunt tamen tribuni militares consulari potestate iterum dignitatem et triennium perseuerauerunt. Rursus consules facti.

4 Lucio Genucio et Quinto Seruilio consulibus mortuus est Camillus. Honor ei post Romulum secundus delatus est. His temporibus inmensa per continuum biennium Romanos pestis afflixit sequentique anno secutum est satis triste prodigium, si quidem in medio Vrbis terra dissiluit uastoque praerupto hiantia subito inferna patuerunt. Quod dum diutius ita maneret cunctisque terrorem inferret, tandem interpretantibus aruspicibus, quod uiui hominis sepulturam expeteret, M. Curcius eques Romanus se in id baratrum armatus iniecit sicque conclusum est.

5 Interea Titus Quintius dictator aduersus Gallos, qui ad Italiam uenerant, missus est. Hi ab Vrbe quarto miliario trans Anienem fluuium consederunt. Ibi nobilissimus de senatoribus inuenis Lucius Mallius prouocantem Gallum ad singulare certamen progressus occidit et sublato torque aureo colloque suo imposito in perpetuum Torquati et sibi et posteris cognomen accepit. Galli fugati sunt, mox per Gaium Sulpicium dictatorem etiam uicti. Non multo post a Gaio Marcio Tusci uicti sunt et octo milia captiuorum ex his in triumphum ducta.

6 Census iterum habitus est. Et cum Latini, qui a Romanis subacti erant, milites praestare nollent, ex Romanis tantum tirones lecti sunt factaeque legiones decem, qui modus sexaginta uel amplius armatorum milia efficiebat. Paruis adhuc Romanis rebus tanta tamen in re militari uirtus erat. Quae cum profecta essent aduersum Gallos duce Lucio Furio, quidam ex Gallis unum ex Romanis, qui esset optimus, prouocauit. Tum se Marcus Valerius tribunus militum optulit, et cum processisset armatus, coruus ei supra dextrum brachium sedit. Mox commissa aduersum Gallum pugna idem coruus alis et unguibus Galli oculos uerberauit, ne rectum possit aspicere. Ita a tribuno Valerio interfectus non solum uictoriam ei sed etiam nomen dedit. Nam postea idem Coruinus est dictus. Ac propter hoc meritum annorum trium et uiginti consul est factus. Tunc siquidem dilatata nox usque ad plurimam diei partem tendi uisa est. Tunc etiam saxa de nubibus cecidere eodemque tempore Magnus Alexander natus est.

7 Latini, qui noluerant milites dare, hoc quoque a Romanis exigere coeperunt, ut unus consul ex eorum, alter ex Romanorum populo crearetur. Quod cum esset negatum, bellum contra eos susceptum est et ingenti pugna superati sunt; ac de his perdomitis triumphatum est. Statuae consulibus ob meritum uictoriae in rostris positae sunt. Eo anno etiam Alexandria ab Alexandro Macedone condita est.

8 Iam Romani potentes esse coeperant. Bellum enim in centesimo et tricesimo fere miliario ab Vrbe apud Samnitas gerebatur, qui medii sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam; gentem, si opulentiam quaeras, aureis et argenteis armis et discolori ueste usque ad ambitum ornatam; si insidiarum fallaciam, saltibus fere et montium fraude grassantem; si rabiem ac furorem, sacrilegis legibus humanisque hostiis in exitium orbis agitatam; si pertinaciam, sexies rupto foedere ipsis hostibus animosiorem. Denique priusquam cum Romanis confligerent, Alexandrum regem Epirotarum, germanum Olympiae matris Alexandri Magni, qui traiectis in Italiam copiis bellum aduersus Romanos parabat, Lucanis suffragium ferentes, maximo bello in Lucania uicere, in quo et ipse Alexander Epirota extinctus est. Romani igitur aduersus Samnitas pro Campanis et Sedicinis bellum suscepere. Omnium siquidem non modo Italiae tantum sed paene toto orbe terrarum pulcherrima Campaniae plaga est: nihil hospitalius mari; hic illi nobiles portus Caieta, Misenus, tepentes fontibus Baiae, Lucrinus et Auernus, quaedam maris hostia; hic amici uitibus montes Caurus, Falernus, Massicus et pulcherrimus cunctorum Vesuuius, urbes ad mare Formiae, Cumae, Puteoli, Herculanium, Pompeia et ipsa caput urbium Capua quondam inter tres maximas Romam Carthaginemque nominata. Pro hac urbe, his regionibus populus Romanus Samnitas inuadit. Lucius Papirius Cursor cum honore dictatoris ad id bellum profectus est. Qui cum Romam redisset, Quinto Fabio Maximo magistro equitum, quem apud exercitum reliquid, praecepit ne se absente pugnaret. Ille occasione reperta felicissime dimicauit et Samnitas deleuit. Ob quam rem a dictatore capite damnatus, quod se uetante pugnasset, ingenti fauore militum et populi liberatus est, tanta Papirio seditione commota, ut paene ipse interficeretur.

9 Postea Samnites Romanos, Tito Veturio et Spurio Postumio consulibus, apud Caudinas furculas angustiis locorum conclusos ingenti dedecore uicerunt. Quorum dux Pontius in tantum usus est uictoriae securitate, ut Herennium patrem consulendum putaret utrum clausos occideret an parceret subiugatis. Vt uiuos tamen dedecori seruaret, elegit; nam uniuersum Romanum exercitum turpiter captum armis etiam uestimentisque nudatum, tantum singulis uilioribus operimentis ob uerecundiam corporum tegendam concessis, sub iugo missum seruitioque subiectum longum agere pompae ordinem praeceperunt. Sexcentis autem equitibus Romanis in obsidatum receptis, oneratos ignominia, caeteris rebus uacuos, consules remiserunt, sub tali tamen condicione pacis, qualis facienda Samnitibus placuit. Sed si fidem foederis, quam sibi Romani seruari a subiectis uolunt, ipsi subiecti Samnitibus seruauissent, hodie aut omnino non essent aut, Samnio dominante, seruirent. Posteriore siquidem anno, iubente senatu pax cum Samnitibus firmata soluta est Luciusque Papirius consul aduersus eos directus est; qui adeo tunc apud Romanos bellicosissimus habebatur, ut cum diceretur Alexander in Italiam transgredi, Romani inter ceteros duces hunc praecipue eligerent, qui Alexandri impetum sustineret. Congressi itaque Samnites cum Papirio superati sunt, quorum septem milibus sub iugum missis, Papirius de Samnitibus triumphauit. Eo tempore Appius Claudius censor aquam Claudiam induxit et uiam Appiam strauit.

Circa haec tempora Iaddus apud Hierosolymam pontifex extitit, cuius frater Manasses templum in monte Garizi construxit.

Samnites, reparato bello, Quintum Fauium Maximum uicerunt tribus milibus hominum occisis. Postea, cum pater ei Fauius Maximus legatus datus fuisset, et Samnitas uicit et plurima ipsorum oppida cepit. Deinde Publius Cornelius Rufinus, Marcus Curius Dentatus, ambo consules, contra Samnitas missi ingentibus proeliis eos confecere, ita ruinas ipsas urbium diruentes, ut hodie Samnium in ipso Samnio requiratur nec inueniri facile possit. Tum bellum cum Samnitibus per annos quadraginta nouem actum sublatum est, neque ullus hostis fuit intra Italiam qui Romanam uirtutem magis fatigauerit.

10 Interiectis aliquot annis iterum se Gallorum copiae contra Romanos Tuscis Samnitibusque iuncxerunt, sed cum Romam tenderent, Gneo Cornelio Dolabella consule deletae sunt.

11 Eodem tempore Tarentinis, qui iam in ultima Italia sunt, bellum indictum est, quia legatis Romanorum iniuriam fecissent. Hi Pyrrum Epyri regem contra Romanos auxilium poposcerunt, qui ex genere Achillis originem trahebat. Is mox ad Italiam uenit, tumque primum Romani cum transmarino hoste dimicauerunt. Missus est contra eum consul Publius Valerius Leuinus. Qui cum exploratores Pyrri coepisset, iussit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tumque dimitti, ut renuntiarent Pyrro quae cum Romanis agerentur. Commissa mox pugna, cum iam Pyrrus fugeret, elefantorum auxilio uicit, quos incognitos Romani expauerunt. Sed nox proelio finem dedit; Leuinus tamen per noctem fugit. Pyrrus Romanos mille octingentos coepit et eos summo honore tractauit, occisos sepeliuit. Quos cum aduerso uulnere et truci uultu etiam mortuos iacere uidisset, tulisse ad caelum manus dicitur cum hac uoce: se totius orbis dominum esse potuisse, si tales sibi milites contigissent.

12 Post id Pyrrus, coniunctis sibi Samnitibus, Lucanis Brittiniisque, Romam perrexit, omnia ferro ignique uastauit, Campaniam populatus est atque ad Praeneste uenit miliario ab Vrbe octauo decimo. Mox terrore exercitus, qui eum cum consule sequebatur, in Campaniam se recepit. Legati ad Pyrrum de redimendis captiuis missi ab eo honorifice suscepti sunt. Captiuos sine praetio Romam misit, unum ex legatis Romanorum Fabricium sic ammiratus, cum eum pauperem esse cognouisset, ut quarta parte regni promissa sollicitare uoluerit ut ad se transiret, contemptusque est a Fabricio. Ob quae cum Pyrrus Romanorum ingenti ammiratione teneretur, legatum misit, qui pacem aequis condicionibus peteret, praecipuum uirum Cineam nomine, ita ut Pyrrus partem Italiae, quam iam armis occupauerat, obtineret. Cineas legatus postero die quam ingressus Romam fuerat, et equestrem ordinem et senatum propriis nominibus salutauit.

13 Pax tamen, quam offerebat, displicuit. Remandatum Pyrro est a senatu eum cum Romanis, nisi ex Italia recessisset, pacem habere non posse. Tum Romani iusserunt captiuos omnes, quos Pyrrus reddiderat, infames haberi, quod armati capi potuissent, nec ante eos ad ueterem statum reuerti, quam sibi notorum hostium occisorum spolia retulissent. Ita legatus Pyrri reuersus est. A quo cum quaereret Pyrrus, qualem Romam comperisset, Cineas dixit regum se patriam uidisse; scilicet tales illic fere omnes esse, qualis unus Pyrrus apud Epyrum et reliquam Greciam putaretur.

Missi sunt contra Pyrrum ducem Publius Sulpicius et Decius consules. Certamine commisso Pyrrus uulneratus est, elefanti interfecti, uiginti milia caesa hostium et ex Romanis tantum quinque milia; Pyrrus Tarentum fugatus.

14 Interiecto anno, contra Pyrrum Fabricius est missus, qui prius inter legatos sollicitari non poterat quarta regni parte promissa. Tum cum uicina castra ipse et rex haberent, medicus Pyrri nocte ad eum uenit promittens ueneno se Pyrrum occisurum si sibi aliquid polliceretur. Quem Fabricius uinctum reduci iussit ad dominum Pyrroque dici quae contra caput eius medicus spopondisset. Tum rex ammiratus eum dixisse fertur: «Ille est Fabricius, qui difficilius ab honestate quam sol a cursu suo auerti potest». Tum rex ad Siciliam profectus est. Fabricius uictis Lucanis et Samnitibus triumphauit. Consules deinde Curius Dentatus et Cornelius Lentulus aduersum Pyrrum missi sunt. Curius contra eum pugnauit, exercitum eius caecidit, ipsum Tarentum fugauit, castra coepit. Ea die caesa hostium uiginti tria milia. Curius in consulatu triumphauit. Primus Romam elephantos quattuor duxit. Pyrrus etiam a Tarento mox recessit et apud Argis Greciae ciuitatem occisus est. Apud Iudaeos hoc tempore pontifex maximus Simon Oniae filius claruit, cui cognomentum Iusto fuit. Dehinc Tarentini, Pyrri morte comperta, iterum noua arma aduersum Romanos sollicitant. Carthaginiensium auxilia per legatos poscunt atque accipiunt. Carthaginienses a Romanis uincuntur; quamuis nondum hostes iudicati, senserunt tamen se posse a Romanis superari.

15 Gaio Fauio Licinio Gaio Claudio Cannia consulibus, anno Vrbis conditae quadringentesimo sexagesimo primo, legati Alexandrini a Ptolomaeo missi Romam uenere et a Romanis amicitiam, quam petierant, optinuerunt.

16 Quinto Gulone Fauio Pictore consulibus Picentes bellum commouere et ab insequentibus consulibus Publio Sempronio, Appio Claudio uicti sunt; et de his triumphatum est. Conditae a Romanis ciuitates Ariminus in Gallia et Beneuentum in Samnio. Tunc etiam a Romanis Cotrona inuaditur. Eo tempore pluribus locis e fontibus cruor fluxit et de nubibus in specie pluuiae lac descendit.

17 Marco Atillio Regulo Lucio Iulio Libone consulibus Sallentinis in Apulia bellum indictum est, captique sunt cum ciuitate simul Brundisini, et de his triumphatum est.

18 Anno quadringentesimo septuagesimo septimo, cum iam clarum urbis Romae nomen esset, arma tamen extra Italiam mota non fuerant. Vt igitur cognosceretur quae copiae Romanorum essent, census est habitus; tum inuenta sunt ciuium capita ducenta nonaginta duo milia trecenta triginta quattuor, quamquam a condita Vrbe numquam bella cessassent. Et contra Afros bellum susceptum est primum Appio Claudio Quinto Fuluio consulibus. In Sicilia contra eos pugnatum est et Appius Claudius de Afris et rege Siciliae Hierone triumphauit.

19 Insequenti anno, Valerio Marco et Otacilio consulibus, in Sicilia a Romanis res magnae gestae sunt. Tauromenitani, Catinenses et praeterea l ciuitates in fidem acceptae.

Tertio anno in Sicilia contra Hieronem regem Siculorum bellum paratum est. Cum omni nobilitate Syracusanorum pacem a Romanis impetrauit deditque argenti cc talenta. Afri in Sicilia uicti sunt, et de his secundo Romae triumphatum est.

20 Quinto anno Punici belli quod contra Afros gerebatur, primum Romani Gaio Duillo et Gneo Cornelio Asina consulibus in mari dimicauerunt, paratis nauibus rostratis, quas Liburnas uocant. Consul Cornelius fraude deceptus est. Duillius commisso proelio Carthaginiensium ducem uicit, triginta et unam nauem coepit, quattuordecim mersit, septem milia hostium coepit, tria milia occidit. Neque ulla uictoria Romanis gratior fuit, quod inuicti terra, iam etiam mari plurimum possent.

Gaio Aquilio Floro Lucio Scipione consulibus Scipio Corsicam et Sardiniam uastauit, multa milia inde captiuorum adduxit, triumphum egit.

21 Lucio Mallio Vulsone Marco Atilio Regulo consulibus bellum in Africam translatum est. Contra Amilcarem Carthaginiensium ducem in mari pugnatum, uictusque est. Nam perditis lxiiii nauibus retro se recepit. Romani xxii amiserunt. Sed cum in Africam transissent, primam Clipeam Africae ciuitatem in deditionem acceperunt. Consules usque ad Carthaginem processerunt, multisque uastatis Mallius uictor Romam rediit et uiginti septem milia captiuorum reduxit, Atilius Regulus in Africa remansit. Is contra Afros aciem instruxit. Contra tres Carthaginiensium duces dimicans uictor fuit, xviii milia hostium cecidit, v milia cum xviii elefantis coepit, lxxiiii ciuitates in fidem accepit. Inter haec apud fluuium Bagrada Regulus serpentem mirae magnitudinis occidit, cuius corium centum uiginti pedum longitudinem habuit, Romamque delatum aliquandiu cunctis miraculo fuit. Tum uicti Carthaginienses pacem a Romanis petiuerunt. Quam cum Regulus nollet nisi durissimis conditionibus dare, Afri auxilium a Lacedaemoniis petiuerunt. Et duce Xantippo, qui a Lacedaemoniis missus fuerat, Romanorum dux Regulus uictus est ultima pernicie. Nam duo tantum ex omni Romano exercitu refugerunt, d cum imperatore Regulo capti sunt, xxx milia occisa, Regulus ipse in catenas coniectus. Hac tempestate Ptolomeus Filadelfus Iudeos, qui in Aegypto erant, liberos esse permisit et uasa Eleazaro pontifici Hierosolimorum uotiua transmittens diuinas Scripturas in Grecam uocem ex Ebrea lingua per lxx interpretes transferre curauit, quas in Alexandrina bibliotheca habuit, quam sibi ex omni genere litteraturae comparauerat.

22 Marco Aemilio Paulo Seruio Fuluio Nobiliore consulibus, ambo Romani consules ad Africam profecti sunt cum trecentarum nauium classe. Primum Afros nauali certamine superant. Aemilius consul centum et quattuor naues hostium demersit, triginta cum pugnatoribus coepit, quindecim milia hostium aut occidit aut coepit, militem suum ingenti praeda ditauit. Et subacta Africa tunc fuisset, nisi quod tanta fames erat ut diutius exercitus exspectare non posset. Consules cum uictrici classe redeuntes circa Siciliam naufragium passi sunt. Et tanta tempestas fuit, ut ex quadringentis lx nauibus octoginta seruari potuerunt, neque ullo tempore tanta maritima tempestas audita est. Romani statim cc naues reparauerunt, neque in aliquo animus his infractus fuit. Hoc tempore argenteus nummus primum in Vrbe figuratus est.

23 Gneus Seruilius Caepio, Gaius Simpronius Blesus consules cum cclx nauibus ad Africam profecti sunt. Aliquot ciuitates coeperunt. Predam ingentem reducentes naufragium passi sunt. Itaque cum continuae calamitates Romanis displicerent, decreuit senatus ut a maritimis proeliis recederetur et tantum lx naues ad praesidium Italiae saluae essent.

24 Lucio Caecilio Metello Gaio Furio Placido consulibus, Metellus in Siciliam Afrorum ducem cum cxxx elefantis et magnis copiis uenientem superauit, xx milia hostium cecidit, sex et xx elefantos coepit, reliquos errantes per Numidas, quos in auxilium habebat, collegit et Romam deduxit ingenti pompa, cum cxxx elefantorum numerus omnia itinera compleret. Post haec mala Carthaginienses Regulum ducem, quem coeperant, petiuerunt, Romam proficisceretur et pacem a Romanis optineret ac permutationem captiuorum faceret.

25 Ille Romam cum uenisset, inductus in senatum nihil quasi Romanus egit dixitque se ex illa die qua in potestatem Afrorum uenisset, Romanum esse desisse. Itaque et uxorem a conplexu remouit et senatui suasit ne pax cum Poenis fieret: illos enim fractos tot casibus spem nullam habere; tanti non esse, ut tot milia captiuorum propter unum se et senem et paucos, qui ex Romanis capti fuerant, redderent. Itaque optinuit. Nam Afros pacem petentes nullus admisit. Ipse Carthaginem rediit offerentibusque Romanis ut eum Romae tenerent, negauit se in ea urbe mansurum in qua, postquam Afris seruierat, dignitatem honesti ciuis habere non posset. Regressus igitur ad Africam, circumcisis palpebris, ut usque ad mortem cruciatu intolerabili ac dolore uigilaret, demum omnibus suppliciis extinctus est.

26 Post, Claudio Pulchro Gaio Iunio consulibus, Claudius contra auspicia pugnauit et a Carthaginiensibus uictus est. Nam ex cc et xx nauibus cum xxx fugit, xc cum pugnatoribus captae sunt, demersae ceterae. Alius quoque consul naufragio classem amisit, exercitum tamen saluum habuit, quia uicina litora erant. Anno etiam consequenti classis Punica in Italiam transiit eiusque plurimas partes longe lateque uastauit.

Dum haec agerentur, apud Iudeam pontificatum post Eleazarum suscepit Manasses auunculus eius.

27 Gaio Lutatio Catulo Aulo Postumio Allino consulibus, anno belli Punici xx et tertio, a Catulo bellum contra Afros commissum est. Profectus est cum trecentis nauibus in Siciliam; Afri contra ipsum cccc parauerunt. Numquam in mari tantis copiis pugnatum est. Lutatius Catulus nauem aeger ascendit; uulneratus enim in pugna superiore fuerat. Contra Lilibeum ciuitatem Siciliae pugnatum est ingenti uirtute Romanorum; nam lxxiii Carthaginiensium naues captae sunt, xxv demersae, xxxii hostium captae, xiii occisa, infinitum auri, argenti, praedae in potestatem Romanorum redactum. Ex classe Romana xii naues demersae. Pugnatum est vi idus Martias. Statim pacem Carthaginienses petiuerunt, tributaque est his pax. Captiui Romanorum, qui tenebantur a Carthaginiensibus, redditi sunt. Etiam Carthaginienses petiuerunt, ut redimi eos captiuos liceret, quos ex Afris Romani tenebant. Senatus iussit sine pretio eos dari qui in publica custodia essent; qui autem a priuatis tenerentur, ut praetio dominis reddito Carthaginem redirent atque id praetium ex fisco magis quam a Carthaginiensibus solueretur. Carthaginienses sane sub hac conditione cum Romanis pacem fecerunt, ut eis per continuos xx annos persoluerent argenti puri tria milia talentorum.

His diebus Iudaeorum pontifex Onias Simonis Iusti filius clarus habebatur. Tunc etiam Quintus Ennius poeta Tarenti nascitur, qui post Romae deguit contentus unius ancillae ministerio.

28 Quintus Lutatius, Aulus Manlius consules creati sunt. Bellum Faliscis intulerunt, quae ciuitas Italiae opulenta quondam fuit, quod ambo consules intra vi dies, quam uenerant, transigerunt, xv milibus hostium cesis, coeteris pace concessa, agro tamen ex medietate sublato.

Paul Diaconus The Miscellany The Latin Library The Classics Page