PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA
LIBER SEXTVS
INCIPIT LIBER SEXTVS
1 Marco Aemilio Lepido Quinto Catulo consulibus, cum Sylla rem publicam conposuisset, bella noua exarserunt, unum in Hispania, alium in Pamphylia et Cilicia, tertium in Macedonia, quartum in Dalmatia. Nam Sertorius, qui partium Marianarum fuerat, timens fortunam coeterorum qui interempti erant, ad bellum commouit Hispanias. Missi sunt contra eum duces Quintius Caecilius Metellus, filius eius qui Iugurtam regem uicit, et Lucius Domitius praetor. A Sertorii duce Hirtuleio Domitius occisus est. Metellus uario successu contra Sertorium dimicauit. Postea cum inpar pugnae solus Metellus putaretur, Gneus Pompeius ad Hispanias missus est. Ita duobus ducibus aduersis Sertorius fortuna uaria saepe pugnauit. Octauo decimo anno per suos occisus est, et finis ei bello datus per Gneum Pompeium adulescentem et Quintum Metellum Pium atque omnes prope Hispaniae in dicionem populi Romani redactae.
2 Ad Macedoniam missus est Appius Claudius post consulatum. Leuia proelia habuit contra uarias gentes quae Rodopam prouinciam incolebant, atque ibi morbo mortuus est. Missus ei successor Gaius Scribonius Curio post consulatum. Is Dardanos uicit et usque ad Danuuium penetrauit triumphumque meruit et intra triennium bello finem dedit.
3 Ad Ciliciam et Pamphyliam missus est post Seruilius ex consule, uir strenuus. Is Ciliciam subegit, Lyciae urbes clarissimas oppugnauit et coepit, in his Faselidam, Olympum, Coracum Ciliciae. Isauros quoque adgressus ad deditionem redegit atque intra triennium bello finem dedit. Primus omnium Romanorum in Tauro iter fecit. Is reuertens triumphum accepit et nomen Isaurici meruit.
4 At in Illiricum missus est Gaius Cosconius pro consule. Is multam partem Dalmatiae subegit, Salonas coepit et conposito bello Romam post biennium rediit.
5 Isdem temporibus consul Marcus Aemilius Lepidus, Catuli collega, ciuile bellum uoluit commouere, intra unam tamen aestatem motus eius obpressus est. Ita uno tempore multi simul triumphi fuerunt, Metelli ex Hispania, Pompei secundus ex Hispania, Curionis ex Macedonia, Seruilii ex Isauria.
6 Anno Vrbis conditae sexcentesimo septuagesimo sexto Lucio Licinnio Lucullo et Marco Aurelio Cotta consulibus, mortuus est Nicomedes rex Bithyniae et testamento populum Romanum heredem fecit. Mitridates pace rupta Bithyniam et Asiam rursus uoluit inuadere. Aduersus eum ambo consules missi non unam habuere fortunam. Cotta apud Calcedonem uictus ab eo acie, etiam intra oppidum coactus est et obsessus. Sed cum se inde Mitridates Cizicum transtulisset, ut Cizico capto totam Asiam inuaderet, Lucullus ei aller consul occurrit. Ac dum Mitridates in obsidione Cizici commoratur, ipse eum a tergo obsedit fameque consumpsit et multis proeliis uicit, postremo Bizantium, quae nunc Constantinopolis est, fugauit. Nauali quoque proelio duces eius Lucullus oppressit. Ita una hieme et aestate a Lucullo ad centum fere milia regis exstincta sunt.
7 Anno urbis Romae sexcentesimo septuagesimo octauo, Macedoniam prouinciam Marcus Licinnius Lucullus accepit, consobrinus eius qui contra Mitridatem bellum gerebat. Et in Italia nouum bellum subito commotum est. Septuaginta enim et quattuor gladiatores ducibus Partaco, Crixo et Oenomao effracto Capuae ludo fugerunt. Vesubium montem occupauerunt; unde erumpentes Clodii praetoris, qui eos obsidione cinxerat, castra expugnauerunt ipsoque in fugam acto cuncta in praedam auerterunt. Inde per Consentiam et Metapontum circumducti ingentia breui agmina colligerunt; itaque cum caedibus, incendiis, rapinis stuprisque omnia miscerent multaeque se matronae ob dolorem pudoris uiolati necassent, paene non leuius bellum in ea quam Hannibal mouerunt. Nam multis ducibus et duobus simul Romanorum consulibus uictis, sexaginta fere milium armatorum exercitum congregauerunt, uictique sunt in Apulia a Marco Licinnio Crasso proconsule et post multas calamitates Italiae tertio anno bello huic finis impositus.
8 Sexcentesimo octogesimo primo anno Vrbis conditae Publio Cornelio tantum grauia bella in imperio Romano erant, Mitridaticum et Macedonicum. Haec duo Luculli agebant, Lucius Lucullus et Marcus Lucullus. Lucius ergo Lucullus post pugnam Cizicenam, qua uicerat Mitridatem, et naualem, qua duces eius oppresserat, persecutus est eum et recepta Paflagonia atque Bithynia etiam regnum eius inuasit, Sinopen et Amison ciuitates Ponti nobilissimas coepit. Secundo proelio apud Gaueran ciuitatem, quo ingentes copias ex omni regno adduxerat Mitridates, cum xxx milia lectissima regis a v milibus Romanorum uastata essent, Mitridates fugatus et castra eius direpta. Armenia quoque Minor, quam tenuerat, eidem sublata est. Susceptus tamen est Mitridates post fugam a Tigrane Armeniae rege, qui tum ingenti gloria imperabat, Persas saepe uicerat, Mesopotamiam occupauerat et Syriam et Fenices partem.
9 Ergo Lucullus repetens hostem fugatum etiam regnum Tigranis, qui Armeniis imperabat, ingressus est. Tigranocertam ciuitatem Arzianenae nobilissimam regni Armeni accepit, ipsum regem cum septem milibus quingentis glibanariis et centum milibus sagittariorum et armatorum uenientem decem et octo milia militum habens ita uicit, ut magnam partem Armeniorum deleuerit. Inde Nisibim profectus eam quoque ciuitatem cum regis fratre coepit. Sed hii, quos in Ponto Lucullus reliquerat cum exercitus parte, ut regiones uictas et iam Romanorum tuerentur, neglegenter se et auare agentes occasionem iterum Mitridati in Pontum inrumpendi dederunt, atque ita bellum renouatum est. Lucullo paranti, capta Nisibi, contra Persas expeditionem successor est missus.
10 Alter autem Lucullus, qui Macedoniam administrabat, Bessis primus Romanorum intulit bellum atque eos ingenti proelio in Hemo monte superauit. Oppidum Vscudamam, quod Bessi habitabant, eodem die quo adgressus est uicit, Cabulem coepit, usque ad Danubium penetrauit. Expugnauit etiam gentes quae Rodopeis montibus circumfusae, inter coetera dictu audituque horrida quae in captiuos agebant, raptis, cum poculo opus esset, humanorum capitum ossibus cruentis capillatisque adhuc ac per interiores cauernas male effosso cerebro oblitis auide ac sine orrore tamquam ueris poculis utebantur. Inde multas supra Pontum positas ciuitates adgressus est. Illic Apolloniam euertit, Galatiam, Partenopolim, Tomos, Histrum, Burtiaonem coepit, belloque confecto Romam rediit. Ambo tamen triumphauerunt, Lucullus qui contra Mithridatem pugnauerat maiore gloria, cum tantorum regnorum uictor redisset.
11 Confecto bello Macedonico, manente Mitridatico, quod recedente Lucullo rex collectis auxiliis reparauerat, bellum Creticum ortum est. Ad id missus Caecilius Metellus ingentibus proeliis intra triennium omnem prouinciam coepit appellatusque est Creticus atque ex insula triumphauit. Quo tempore Libia quoque Romano imperio per testamentum Appionis, qui rex eius fuerat, accessit, in qua inclytae urbes erant Berenice, Ptolomais, Cyrene.
12 Dum haec aguntur, pyratae omnia maria infestabant ita ut Romanis toto orbe uictoribus sola nauigatio tuta non esset. Quare id bellum Gneo Pompeio decretum est. Quod intra paucos menses ingenti et felicitate et celeritate confecit. Mox ei delatum etiam bellum contra reges; Mitridaten in Armenia Minore nocturno proelio uicit, castra diripuit, quadraginta milia eius occidit, uiginti tantum de exercitu suo perdidit et duos centuriones. Mitridates cum uxore fugit et duobus comitibus. Neque multo post cum in suos saeuiret et complures amicos suos nec non Exipodram Magareque filios suos trucidasset, Farnaces alter filius eius exemplo fratrum territus exercitum ad persequendum se missum sibi conciliauit et mox aduersus patrem duxit. Mitridates diu ex altissimo muro filium frustra praecatus, ubi inexorabilem uidit, ita fertur exclamasse: «Quoniam Farnaces», inquit, «mori iubet, uos, si estis dii patrii, praecor, ut quandocumque hanc uocem ipse audiat a liberis suis», statimque descendens ad uxores, pelices ac filias suas uenenum omnibus dedit; quod cum ipse nouissimus hausisset nec tamen, propter remedia quibus se praemunierat, ueneno confici possit, Gallum quendam militem inuitauit eique iugulum praebuit. Hunc finem habuit Mitridates; periit autem apud Bosforum, uir ingentis industriae consiliique. Regnauit annis sexaginta, uixit septuaginta duobus, contra Romanos bellum habuit annis quadraginta.
13 Tigrani deinde Pompeius bellum intulit. Ille se ei dedit et in castra Pompei xvi miliario ab Artaxata uenit ac diadema suum, cum procubuisset ad genua Pompei, in manibus ipsius collocauit. Quod ei Pompeius reposuit honorificeque eum habitum regni tamen parte multauit et grandi pecunia. Adempta est ei Syria, Foenice, Sofene, sex milia praeterea talentorum argenti, quae populo Romano daret, quia bellum sine causa Romanis commouisset.
14 Pompeius mox etiam Albanis bellum intulit et eorum regem Proden ter uicit, postremo per epistolas ac munera rogatus ueniam ei ac pacem dedit. Hiberiae quoque regem Artacen uicit acie et in deditionem accepit. Armeniam Minorem Deiotaro Galatiae regi donauit, quia socius belli Mitridatici fuerat. Attalo et Polemini Paflagoniam reddidit. Aristarchum Colchis regem inposuit. Mox Itureos et Arabas uicit. Et cum uenisset in Syriam, Seleuciam uicinam Antiochiae ciuitatem libertate donauit, quod regem Tigranem non recepisset. Antiocensibus obsides reddidit. Aliquantum agrorum Damascensibus dedit, quo lucus ibi spatiosior fieret, delectatus loci amoenitate et aquarum abundantia. Inde ad Iudaeam transgressus est, Hierosolimam caput gentis obsedit non solum natura loci uerum etiam ingenti muro fossaque maxima munitam. Cum alias aliis legiones die nocteque succedere sine requie cogeret, uix tertio mense expugnauit. xiii milibus Iudaeorum occisis, coeteris in fidem acceptis, muros ciuitatis euerti aequarique solo imperauit, cuius circuitus quattuor milium passuum dicitur fuisse. Cumque aliquantos principes Iudaeorum securi percussisset, Hyrcano sacerdotium restituit, Aristobolum captiuum Romam duxit. Hoc bellum Orientis cum uiginti et duobus regibus sese gessisse ipse Pompeius narrauit. His gestis in Asiam se recepit et finem antiquissimo bello dedit.
15 Marco Tullio Cicerone oratore et Gneo Antonio consulibus anno Vrbis conditae sexcentesimo octogesimo nono Lucius Sergius Catilena, nobilissimi generis uir sed ingenii prauissimi, ad delendam patriam coniurauit cum quibusdam claris quidem sed audacibus uiris. A Cicerone Vrbe expulsus est. Socii eius deprehensi in carcere strangulati sunt. Ab Antonio altero consule Catilena ipse uictus proelio est et interfectus.
16 Sexcentesimo nonagesimo anno Vrbis conditae Decimo Iunio Silano et Lucio Murena consulibus Metellus de Creta triumphauit, Pompeius de bello piratico et Mitridatico. Nulla umquam pompa triumphi similis fuit. Ducti sunt ante eius currum filii Mitridatis, filius Tigranis et Aristobolus rex Iudaeorum, praelata est ingens pecunia et auri atque argenti infinitum. Hoc tempore nullum per orbem terrarum graue bellum erat.
17 Anno Vrbis conditae sexcentesimo nonagesimo tertio Gaius Iulius Caesar, qui postea imperauit, cum Lucio Bibulo consul est factus. Decreta est ei Gallia et Hylliricum cum legionibus denis. Primos uicit Heluetios qui nunc Sequani appellantur, deinde uincendo bella grauissima usque ad Oceanum Brittanicum processit. Expugnauit namque in ea Heluitios, Tulingos, Latobolos, Rauracos et Boios, ex quibus xlvii milia perempta sunt, coetera diffugerunt. Dein Ariouistum regem, cui auxiliabantur Arudes, Marcomones, Triboci, Wangiones, Nemetes, Eduses et Suebi, fugere conpulit duasque uxores eius totidemque filias coepit omnemque exercitum per quinquaginta milia passuum insatiabiliter cecidit. Post haec gentem Belgarum, cui adhaeserant Bellouagui cum sexaginta milibus armatorum, Suessones cum quinquaginta milibus, Neruii praeterea, quorum adeo indomita feritas erat ut numquam ad se mercatores accedere sinerent, hi nihilominus quinquaginta milia armatorum habentes, Atrepates etiam et Ambiani, Menappi, Caleti, Velocases, Velomandi, Atuatici, Condurses, Eburones, Cerosi, Cemani, qui uno nomine Germani uocantur, quorum omnium cum his, quos supra diximus, ducenta septuaginta duo milia fuisse referuntur. Hi cum repente e siluis erumpentes exercitum Caesaris perterritum in fugam uertissent, tandem hortatu Caesaris exercitus restitit eosque usque ad internitionem paene deleuit. Dehinc Titurius Albinus legatus Caesaris Aluercos Eburouices Lixouiosque incredibili caede deleuit. Publius Crassus alter legatus ex Aquitanis et Cantabris triginta et octo milia interfecit. Caesar rursus Germanos, qui Renum transierant et totas Gallias sibi subicere parabant, bello adhortus usque ad internicionem cecidit, quorum feruntur quadringenta quadraginta milia fuisse; deinde facto ponte Renum transgressus, Sueuos, maximam et ferocissimam gentem, quarum esse centum pagos multi prodidere, totamque Germaniam perterruit, mox in Galliam se recepit. Domuit autem annis nouem fere omnem Galliam quae inter Alpes, flumen Rodanum, Rhenum et Oceanum est et circuitu patet ad bis tricies centena milia passuum. Brittanis mox bellum intulit, quibus ante eum ne nomen quidem Romanorum cognitum erat. Eos quoque uictos obsidibus acceptis stipendiarios fecit. Galliae autem tributi nomine annuum imperauit sestertium quadringenties, Germanosque trans Renum adgressus inmanissimis proeliis uicit. Inter tot successus ter male pugnauit: apud Aruernos semel praesens et absens a Germania bis; nam legati eius duo Titurius et Aurunculeius per insidias caesi sunt.
18 Circa eadem tempora anno Vrbis conditae sexcentesimo nonagesimo septimo, Marcus Licinnius Crassus collega Gnei Pompei Magni in consulatu secundo contra Parthos missus est, et cum circa Carras contra omen et auspicia dimicasset, a Surena Orodis regis duce uictus, ad postremum interfectus est cum filio clarissimo et praestantissimo iuuene. Reliquiae exercitus per Cassium quaestorem seruatae sunt, qui singulari animo perditas res tanta uirtute restituit, ut Persas rediens trans Eufraten crebris proeliis uinceret.
19 Hinc iam bellum ciuile successit execrandum et lacrimabile, quo praeter calamitates, quae in proeliis acciderunt, etiam populi Romani fortuna mutata est. Caesar enim rediens ex Gallia uictor coepit poscere alterum consulatum atque ita ut sine dubietate aliqua ei deferretur. Contradictum est a Marcello consule, a Vibulo, a Pompeio, a Catone, iussusque dimissis exercitibus ad Vrbem redire et ex Marcelli consulis auctoritate ad legiones, quae apud Luceriam erant, Pompeius cum imperio missus est. Propter quam iniuriam ab Arimino, ubi milites congregatos habebat, aduersum patriam cum exercitu uenit. Consules cum Pompeio senatusque omnis atque uniuersa nobilitas ex Vrbe fugit et in Greciam transiit. Apud Epyrum, Macedoniam, Achaiam, Pompeio duce, senatus contra Caesarem bellum parauit.
20 Caesar uacuam Vrbem ingressus dictatorem se fecit. Inde Hispanias petiit. Ibi Pompei exercitus ualidissimos et fortissimos cum tribus ducibus Lucio Afronio, Marco Petreio, Marco Barsone, superauit. Inde regressus Greciam transiit, aduersum Pompeium dimicauit. Primo proelio uictus est et fugatus; euasit tamen, quia nocte interueniente Pompeius sequi noluit, dixitque Caesar nec Pompeium scire uincere et illa tantum die se potuisse superari. Deinde in Thesalia apud Paleofarsacum productis utrimque ingentibus copiis dimicauerunt. Pompei acies habuit xl milia peditum, equites in sinistro cornu sexcentos, in dextro quingentos, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem, innumeros senatores, praetorios, consulares et qui magnorum iam bellorum uictores fuissent. Caesar in acie sua habuit peditum non integra xxx milia, equites mille.
21 Numquam adhuc Romanae copiae in unum neque maiores neque melioribus ducibus conuenerant, totum terrarum orbem facile subacturae si contra barbaros ducerentur. Pugnatum tamen est ingenti contentione, cumque diu utrimque dubia sorte cederentur atque ex alia parte Pompeius inter hortandum diceret: «Parce ciuibus», nec tamen faceret, ex alia uero Caesar hoc faceret quod urgeret, dicens: «Miles, faciem feri», tandem uniuersus Pompei fugit exercitus castraque eius direpta sunt. Ipse fugatus Alexandriam petiit, ut a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat propter iuuenilem eius aetatem, acciperet auxilia. Qui fortunam magis quam amicitiam secutus occidit Pompeium, caput eius et anulum Caesari misit. Quo conspecto Caesar etiam lacrimas fudisse dicitur tanti uiri intuens caput et generi quondam sui.
22 Mox Caesar Alexandriam uenit. Ipsi quoque Ptolomaeus insidias parauit. Caesar ui insistentium hostium pressus scafam ascendit, qua mox pondere subsequentium grauata ac mersa per ducentos passus ad nauem una manu eleuata, qua chartas tenebat, natando peruenit. Mox nauali certamine pulsatus magna facilitate classem regiam aut depressit aut coepit. Alexandrinis petentibus regem reddidit, monitum ut amicitiam magis Romanam quam arma experiri studeret; qui tamen, ilico ut liber fuit, bellum intulit, sed continuo cum toto exercitu suo et ipse deletus est; nam uiginti milia hominum in eo bello caesa referuntur; duodecim milia cum septuaginta longis nauibus dedita, quingenti ex uictoribus cecidisse dicuntur. Rex ipse adulescens scafa exceptus, ut fugeret, multis insilentibus mersus necatusque est, corpus eius ad litus deuolutum indicio loricae aureae cognitum fuit. Caesar Alexandria potitus regnum Cleopatrae dedit Ptolomaei sorori, cum qua consuetudinem stupri habuerat, quae postea regio comitatu Vrbem ingressa est. Rediens inde Caesar Farnacem Mitridatis Magni filium, qui Pompeio in auxilium apud Thessaliam fuerat, rebellantem in Ponto et multas populi Romani prouincias occupantem, uicit acie, postea ad mortem coegit.
23 Inde Romam regressus tertio se consulem fecit cum Marco Aemilio Lepido, qui ei magister equitum dictatori ante annum fuerat. Inde in Africam profectus est, ubi infinita nobilitas cum Iuua Mauritaniae rege bellum reparauerat. Duces autem Romani erant Publius Cornelius Scipio ex genere antiquissimo Scipionis Africani, hic etiam socer Marci Pompei fuerat, Marcus Petreiusque Varus, Marcus Portius Cato, Lucius Cornelius Faustus Sullae dictatoris filius. Contra hos commisso proelio post multas dimicationes uictor fuit Caesar. Cato, Scipio, Petreius, Iuua ipsi se occiderunt. Faustus, Sullae quondam dictatoris filius, Pompei gener, a Caesare interfectus est.
24 Post annum Caesar Romam cum quattuor triumphis ingressus quarto se consulem fecit et statim ad Hispanias est profectus, ubi Pompei filii Gneus Pompeius et Sextus Pompeius ingens bellum praeparauerant. Multa proelia fuerunt, ultimum apud Mundam ciuitatem, in quo adeo Caesar paene uictus est, ut fugientibus suis se uoluerit occidere, ne post tantam rei militaris gloriam in potestatem adulescentium natus annos sex et quinquaginta ueniret. Denique reparatis suis uicit. Ex Pompei filiis maior occisus est, minor fugit.
25 Inde Caesar bellis ciuilibus toto orbe conpositis Romam rediit, agere insolentius coepit et contra consuetudinem Romanae libertatis. Cum ergo et honores ex sua uoluntate praestaret, qui a populo antea referebantur, nec senatui ad se uenienti adsurgeret aliaque regia et paene tyrannica faceret, coniuratum est in eum a sexaginta uel amplius senatoribus equitibusque Romanis. Praecipue fuerunt inter coniuratos duo Bruti ex eo genere Bruti qui primus Romae consul fuerat et reges expulerat, et Gaius Cassius et Seruilius Casca. Ergo Caesar, cum senatus die inter coeteros uenisset ad curiam, tribus et uiginti uulneribus confossus est. Vir, quo nullus umquam bellis magis enituit. Eius siquidem ductu undecies centum nonaginta et duo milia hostium caesa sunt, nam quantum bellis ciuilibus fuderit, noluit adnotare; signis conlatis quinquagies dimicauit, Marcum Marcellum solus supergressus, qui triginta nouem uicibus pari modo fuerat proeliatus. Ad hoc nullus celerius scripsit, nemo uelocius legit, quaternas etiam epistolas simul dictauit. Tantae fuit bonitatis, ut quos armis subegerat, clementia magis uicerit. Eodem tempore Romae tres simul exorti soles paulatim in eandem urbem coierunt; inter coetera portenta quae toto orbe facta sunt, bos in suburbano Romae ad arantem locutus est frustra se urgeri, non enim frumenta sed homines breui defuturos.
EXPLICIT LIBER SEXTVS
| Paul Diaconus | The Miscellany | The Latin Library | The Classics Page |